Užice

Iako je razvoj ovog mesta započeo još u srednjem veku, Užice beleži značajniji napredak u periodu osmanske vladavine, kada od sela s nešto više od stotinu kuća dobija status varoši i počinje da se razvija u važno trgovačko središte, većinski naseljeno turskim, odnosno muslimanskim stanovništvom. Užice je u sastavu Osmanskog carstva ostalo sve do 1807. godine, kada biva oslobođeno u Prvom srpskom ustanku. Od tog perioda, pa sve do 1862. traje transformacija Užica u multietničku varoš u koju se u sve većem broju naseljava srpsko, hrišćansko stanovništvo, a u kome još uvek obitava i znatan deo muslimanskog stanovništva koje se uglavnom bavi trgovinom. Upravo 1862. dešava se jedna od najvećih neuralgičnih tačaka u novijoj istoriji Užica – iseljavanje muslimanskog stanovništva nakon požara koji je u gradu izbio krajem avgusta te godine. Ovom iseljavanju prethodile su godine veoma zategnutih odnosa između srpskog, hrišćanskog stanovništva i njihovih komšija muslimana. Iseljavanje je bilo praćeno različitim izlivima nasilja, rušenjem Šehove gradske džamije i rezultiralo je definitivnim napuštanjem grada za više od 3000 muslimana. Osim što je ovaj događaj u istoriju muslimana sa ovih prostora upisan kao jedna od velikih kolektivnih trauma (oličenih i u stihovima čija je parafraza u podnaslovu ovog teksta Oj, Užice, mali Carigrade, dok bijaše, dobro li bijaše), on je u velikoj meri uticao i na izgled i kasniji razvoj Užica kao urbanog središta. Po rečima Katarine Dogandžić-Mićunović, istoričarke umetnosti i više kustoskinje Narodnog muzeja Užice:

„Nakon iseljavanja Turaka iz Užica u Bosnu 1862, u naletu osvete, ali i pohlepe za dobro pozicioniranim imanjima džamija i drugih turskih zadužbina i zdanja, Srbi su razorili gotovo sve što je bilo tursko (uključujući i groblja). Đulića i Kasapčića ćuprija – kameni mostovi iz turskog doba – bile su među retkim monumentalnim građevinama sačuvanim u procesu transformacije Užica iz orijentalne u evropejsku varoš, nakon izrade prvog urbanističkog plana grada 1863.“ (Dogandžić-Mićunović 2021, link).

Sve do pred kraj 19. veka, Užice je bilo dominantno trgovačka i zanatlijska varoš, a prve naznake industrijalizacije i obrise značajnijeg industrijskog središta grad počinje da dobija krajem 19. i početkom 20. veka, dok je svoj puni zamajac industrijalizacija Užica i njegove okoline doživela u periodu socijalističke Jugoslavije.

Hidroelektrana na reci Đetinji, poznata pod imenom MHE „Pod gradom“ podignuta je 1901. godine, i jedna je od prvih hidroelektrana izgrađenih po, za ono vreme izuzetno inovativnom i naprednom, Teslinom sistemu višefazne naizmenične struje. Planovi za izgradnju MHE započeti su još oko 1880. i bili su u bliskoj vezi sa izgradnjom tkačke radionice, čime je otvoren put nešto bržoj industrijalizaciji u tada dominantno agrarnoj Srbiji, ali i elektrifikaciji grada Užica. MHE „Pod gradom“ je radila i proizvodila struju sve do 1974. (Tošić 2021, link).

Užice je tokom većeg dela Prvog svetskog rata bilo pod Austrougarskom okupacijom i dosta su brojne žrtve naroda užičkog kraja u bitkama ovog rata. Smatra se da je tokom perioda Prvog svetskog rata poginulo blizu 2500 Užičana/ki (Tošić 2018, link).

Period Drugog svetskog rata izuzetno je važan za noviju istoriju grada Užica, ali i za osnovnu temu ovog teksta koja se bavi načinima na koje se u današnjem Užicu čuva sećanje na kompleksnu i tešku istoriju 90-ih godina dvadesetog veka. Jedan od svakako najvažnijih i ultimativnih događaja vezanih za Užice u Drugom svetskom ratu jeste period Užičke republike, prve oslobođene teritorije na području Srbije, koja se od 24. septembra do 29. novembra 1941. nalazila pod kontrolom Narodnooslobodilačkog partizanskog pokreta. Središte oslobođene teritorije bio je grad Užice, odakle je borbama komandovao Josip Broz Tito, u njemu se nalazilo vojno i političko rukovodstvo NOP-a, a bila je to i prva prilika da narodni, revolucionarni pokret organizuje i svakodnevni privredni i kulturni život u gradu, pri čemu se naročito ističe funkcionisanje partizanske fabrike oružja (jedine takve fabrike na području Evrope u tom trenutku) i izlaženje revolucionarnog lista „Borba“.

„Užice je bilo najveći urbani centar na oslobođenoj teritoriji i njegovo oslobađanje je obezbedilo uslove za dalji razvoj pokreta i borbenih snaga, pre svega preuzimanjem kontrole nad fabrikom oružja i trezorom Narodne banke Kraljevine Jugoslavije“ (Dragosavljević i dr. 2016, 64).

Period Užičke republike biće završen porazom u Operaciji „Užice“ koja je u jugoslovenskoj istoriografiji poznata kao Prva neprijateljska ofanziva, kada su snage Vermahta, uz obilatu podršku četničkog pokreta, porazile partizane koji su pretrpeli ogromne ljudske gubitke i bili prinuđeni na povlačenje preko Zlatibora. U memorijalnoj kulturi nakon Drugog svetskog rata posebno važno mesto imala je bitka na Kadinjači, kao i tragičan kraj gotovo svih pripadnika/ca Radničkog užičkog bataljona.

Po završetku Drugog svetskog rata, Užice je ponovo imalo specifičan razvojni put. Jedna od ključnih etapa u tom razvoju jeste činjenica da je 1946, najverovatnije zbog pomenutog posebnog mesta Užica na samom početku NOB-a, ovaj grad postao deo grupe od ukupno osam gradova u SFRJ (po jedan u svakoj socijalističkoj republici i autonomnoj pokrajini) koji su uz svoje ime dobili i pridev „Titovo“. Osim Užica, u toj grupi našli su se još Veles, Titograd/Podgorica, Drvar, Mitrovica, Velenje, Vrbas, Korenica). Kasniji urbanistički razvoj i organizacija grada, kao i njegova ubrzana industrijalizacija takođe su svedočili o važnosti (Titovog) Užica u zvaničnoj politici sećanja tadašnje socijalističke Jugoslavije.

Osim novog urbanističkog plana i potpunog preuređenja gradskog jezgra, s težištem na izgradnji centralnog gradskog trga (Trg partizana), Užice je 1961. dobilo i najveći spomenik Josipu Brozu Titu. Intenzivna industrijalizacija obeležila je i period socijalizma, pa su tako u ovom periodu izgrađene ili unapređene tekstilne fabrike „Cveta Dabić“ i „Desa Petronijević“, fabrika za livenje lakih metala „Fasau“, hemijska industrija „Kotroman“, građevinsko preduzeće „Zlatibor“, Transportno Preduzeće „Raketa“ itd.

Početak krvavog raspada Jugoslavije Užice je, prema tome, dočekalo kao solidno razvijen centar Zlatiborskog kraja, industrijsko i turističko središte na tromeđi Srbije, Bosne i Hercegovine i Crne Gore, s jakim i izraženim istorijskim nasleđem vezanim za period Drugog svetskog rata i socijalističke Jugoslavije.

U tekstu koji sledi podrobnije ćemo obraditi tri ključne tačke koje se odnose na kulturu sećanja, javno i potisnuto sećanje na ratove 90-ih, ali i na širi odnos prema socijalističkom nasleđu i mestu Užica u tzv. tranzicionim procesima koji su korenito promenili ekonomski, kulturni i politički položaj ovog grada u kontekstu savremene Srbije. Te tri tačke su: odnos prema nasleđu socijalizma, antifašizma i socijalističke revolucije; uloga Užičkog korpusa i oblici memorijalizacije vezani za ratove 90-ih, deindustrijalizacija grada i, posebno, potpuna devastacija tekstilne industrije „Cveta Dabić/Froteks“.