Bor

Sistematična rudarska istraživanja ove oblasti započeta su 1897. nakon čega se već 1902. otkriva velika rudna masa u blizini sela Bor što će dovesti do ubrzane industrijalizacije, ujedno i naseljavanja radnika koji će oformiti prvo naselje u blizini pogona, tzv. rudarsku koloniju. Istorija organizovanog rudarenja i industrijske prerade rude u Boru počela je nakon niza istražnih geoloških radova koje je industrijalac Đorđe Vajfert finansirao krajem XIX i početkom XX veka, sve dok u maju 1903. nije otkriveno rudno telo na Čoka Dulkanu, što je Vajferta ohrabrilo da uđe u proces dobijanja povlastica za eksploataciju rude, koje je ubrzo prodao francuskoj banci Mirabo i njenim partnerima. U junu 1904. godine, u Parizu se osniva Francusko društvo borskih rudnika, koje će započeti organizovanu eksploataciju i preradu rude bakra, kao većinski vlasnik akcija tzv. borskih rudnika do Drugog svetskog rata, kada većinu akcija, delom i prinudno, otkupljuju nemačke kompanije i nemački investicioni fondovi. U periodu do Drugog svetskog rata otkrivena su najvrednija rudna polja i započeta je njihova podzemna i površinska eksploatacija. Metalurški kompleksi se uporedo sa rudarstvom razvijaju u neposrednoj blizini novoosnovane stambene kolonije, koja se stihijski širi od severa ka jugu, zbog stalnih priliva radnika. Borski rudnici, kako su bili poznati do kraja Drugog svetskog rata, 1947. menjaju status; urbano stambeno područje se administrativno i formalno odvaja od rudnika i metalurškog kompleksa i dobija status grada, ali se suštinska uzajamna infrastrukturna i komunalna povezanost grada i industrijskog kompleksa nastavlja.1

Od početka organizovanog rudarenja u Boru 1903. godine i razvoja metalurške industrije stranim kapitalom, sa prvim prilivima radnika2, možemo uočiti i rane forme radničkog udruživanja i organizovanja radi poboljšanja uslova rada, pokušaja uređivanja adekvatne cene rada i razvoja radničke solidarnosti. Internacionalizam radničkih pokreta bio je na snazi i istorijski relevantan već prilikom osnivanja prvih radničkih organizacija kao što su bratinske blagajne i sindikati, koje su kroz kontinuirani ideološki i politički rad, od tajnog osnivanja Saveza rudarskih radnika 1906. i prvog štrajka 1907. godine u borskim rudnicima, preko Socijaldemokratske stranke i partije, do Drugog svetskog rata utemeljile revolucionarnu antifašističku borbu i posleratno društveno-ekonomsko ustrojstvo radničkog samoupravljanja, koje je, sve do devedesetih godina XX veka i ratnog rasturanja Jugoslavije, predstavljalo osnovu određenja radničke klase, normativno na vlasti u samoupravnom sistemu, ali i prepoznavanja života i rada većinskog stanovništva u radničkoj kulturi baziranoj na ravnopravnoj dostupnosti javnih dobara, participativnom odlučivanju i upravljanju društvenom svojinom. (Bosiljčić, 1959; Krestić, Bosiljčić, 1975; Stojmenović, 2020).

Veliki i složeni industrijski sistem Rudarsko-topioničarskog basena (RTB) Bor razvijao se na osnovu planskih privrednih programa u sklopu Prve i Druge faze izgradnje i rekonstrukcije. Njima su prethodila dva petogodišnja plana za period od 1947. do 1957. godine, kada je usvojen i pokrenut program Prve faze, tokom koje je nabavljena nova oprema za jamsku i površinsku eksploataciju rude. Modernizovan je transport mineralnih sirovina, izgrađeno novo skladište za rudu, što je trebalo da zadovolji kapacitete proširenja rudnika na rudnik u Majdanpeku (otvoren 1961). Izgrađeno je pet pržnih peći, kao i nova plamena peć i tri velika konvertora, a zatim i brana, kako bi se napravila nova veštačka akumulacija industrijske vode – Borsko jezero. Nova fabrika sumporne kiseline građena je istovremeno sa fabrikom superfosfata u Prahovu. Prva faza završena je 1961. godine. Druga faza rekonstrukcije i izgradnje RTB Bor počela je 1966, odmah nakon privredne reforme 1965. Tokom nje, prošireni su proizvodni kapaciteti fabrika sumporne kiseline i plemenitih metala u Boru i Majdanpeku. Izgrađeni su i: pruga Bor–Majdanpek, novi transportni sistem rude, nova elektroliza, livnica plemenitih metala, nova topionica i još dve fabrike sumporne kiseline. Druga faza izgradnje i rekonstrukcije trajala je do 1971. godine (više u: Erić 1975, 113–130). Nakon ovih ključnih i infrastrukturnih razvojnih faza, usledila je transformacija radnih organizacija na osnovu Zakona o udruženom radu, donetog 1974. godine, kada se RTB Bor transformiše u složenu radnu organizaciju. Život rudnika je ostavio dubok pečat na celokupnu regiju, oblikujući celokupni život grada, specifičnu rudarsku kulturu i etničku strukturu Bora. Potreba rudnika za kvalifikovanom radnom snagom povlačila je i migraciona kretanja od 60-ih i 70-ih godina sve do raspada zemlje devedesetih godina XX veka, tokom kojih Bor postaje stecište stručnjaka raznorodnih profila i različitog etničkog, nacionalnog ili religioznog porekla sa celokupnog prostora tadašnje Jugoslavije. Sa proširivanjem eksploatacije rudnih nalazišta razvijao se i grad od radničke kolonije na početku do industrijskog grada sa pratećom infrastrukturom (više u: Romelić, 2017).

Generalno gledano, period od 50-ih do 70-ih godina XX veka u socijalističkoj Jugoslaviji je period ubrzane industrijalizacije zemlje, širenja urbanih centara, period ekonomskog prosperiteta i rasta životnog standarda zasnovanog pre svega na planskoj privredi, a od šezdesetih i otvaranja granica i ukupne liberalizacije društva. Neki autori šezdesete i sedamdesete godine ocenjuju kao zlatno doba potrošačkog društva, godine kada se dešava ekonomsko čudo, doduše, na račun velikog zaduživanja zemlje, u cilju održanja standarda (Patterson 2011, 134). To ekonomsko čudo imalo je i svoje naličje. Uvođenjem samoupravljanja, od preduzeća se zahtevala rentabilnost, a preduzeća su morala da se oslanjaju na prihode, kako iz subvencija, tako i iz tržišne prodaje (Suvin 2014, 231). U drugoj polovini 50-ih, dolazi i do promena u platnoj politici, pa se tako nakon 1955. napušta sistem centralizovanog određivanja plate, da bi se 1958. uveo sistem naplate prema učinku, čime je visina nadnice pojedinačnih radnika postala zavisna od „uspeha radnog mesta na tržištu“ i pružen podsticaj takmičenju samoupravljača „ne samo unutar, već i među radnim mestima“ (Unkovski- Korica, 2014). Početkom 60-tih, nakon decenije stalnog ekonomskog rasta, usledila je kriza. Izlaz se tražio u privrednim reformama 1963. i 1965. u pravcu daljeg smanjivanja uloge države, njene decentralizacije države i liberalizacije tržišta (Suvin 2014, 235-239). Međutim, upravo u tom periodu, planskim ulaganjima u razvoj metalurških i hemijskih postrojenja poznatim kao Prva i Druga faza razvoja, borski rudnici prerastaju u veliki kombinat rudarstva, metalurgije i hemije poznat kao Rudarsko-topioničarski basen Bor. Liberalizacija proizvodnih i tržišnih odnosa uticala je na političku i društvenu organizaciju, radne odnose i zarade, povećanje socijalnih razlika i nejednakosti u društvu. Tako se, možda paradoksalno, s obzirom na to da je nominalno radnička klasa bila na vlasti, od 1958, u socijalističkoj Jugoslaviji, beleže radnički štrajkovi i obustave rada zbog nezadovoljstva zaradama ili zbog uočenih neravnopravnih raspodela dohodaka unutar radnih organizacija, kasnije i zbog složene neravnomerne raspodele sredstava iz saveznih razvojnih fondova na nivou republika (više u: Jovanov, 1974).

U svojoj temeljnoj monografiji Radnički štrajkovi i tranzicija u Srbiji od 1990. do 2015., Nada Novaković do devedesetih izdvaja dva „talasa“ štrajkova. Prvi vezuje za period od 1958. do 1980, dok drugi obuhvata razdoblje od 1981. do 1990. Ono što generalno karakteriše štrajkove u oba ova perioda je činjenica da je samo njihovo postojanje dovodilo u pitanje legitimitet sistema i upravljačke klase, pa je štrajk sve vreme postojanja bivše države ostao nelegalizovan i bez učešća rukovodstava sindikata koja su često na razne načine učestvovala u represiji prema štrajkačima. Takođe, solidarnost sa štrajkačima iz drugih preduzeća uglavnom je izostajala. Do početka osamdesetih, uglavnom štrajkuju radnici iz materijalne proizvodnje, a njihovi zahtevi tiču se visine ličnih dohodaka, ostvarivanja samoupravljačkih prava, poboljšanja uslova rada, doslednije raspodele prema radu, kadrovskih problema i ukidanja privilegija rukovodiocima i zaposlenima u administraciji. Od sredine osamdesetih, štrajkači sve češće izlaze iz svog radnog okruženja i javno protestuju ispred republičkih i saveznih institucija, iznoseći, osim ekonomskih, i političke zahteve: isplatu ličnih dohodaka koji duže vreme kasne, manje raspone u dohocima unutar preduzeća, ukidanje privilegija rukovodilaca i političara, doslednije samoupravljanje, pokretanje privrednih reformi, traženje krivca za situaciju u društvu, ukidanje interventnih mera Savezne vlade (kojima su lični dohoci zamrznuti), veću jednakost u društvu, očuvanje bratstva i jedinstva i odgovornost političara za stanje u društvu. Odgovor upravljačke klase na štrajkove bili su pokušaji smirivanja kroz davanje velikih obećanja, iscrpljivanje štrajkača i sve izraženije preusmeravanje nezadovoljstva na pripadnike drugih jugoslovenskih naroda (Novaković 2017, 283-284). Rudarski štrajkovi u Labinu 1987. (čiji je jedan od osnovnih zahteva bilo povećanje ličnog dohotka) (više u: Matošević, 2020) i Boru 1988. (čiji je razlog bilo umanjenje ličnih dohodaka, a glavni zahtev – očuvanje visine ličnih dohodaka, prvi u hronologiji koja će uslediti) ponovo su skrenuli pažnju na ozbiljnije probleme unutar funkcionisanja Komunističke partije Jugoslavije, odnosno Saveza komunista Jugoslavije, Savezne vlade i federativnih republika, koji su ubrzo kulminirali isticanjem nacionalnih pitanja nauštrb principa ravnomernog razvoja i raspodele društvenog dohotka između pojedinih republika i pokrajina. Nakon toga, pošto je Republika Srbija pokrajini Kosovu ukinula autonomiju, izazvan je još jedan indikativan štrajk – štrajk rudara u Trepči 1989, koji definitivno naslućuje nacionalističke politike delova partijske elite, koje će uskoro dovesti do raspada Jugoslavije i tranzicije u kapitalizam, pod izgovorima različitih identitetskih, pre svega etnonacionalnih određenja republika, a zarad privatizacije društvene i javne svojine, čime bi se uspostavio sistem neoliberalnog kapitalizma. Politička dinamika preko narativa o demokratizaciji društva većim delom zasnivala se na antikomunističkim inicijativama rehabilitacije, u ovom slučaju „srpske nacionalne tradicije“ oličene u politici koju je vodio Slobodan Milošević (više u: Naumović, 2009). Nacionalizam se u dubokoj krizi legitimacije sistema pokazao kao izuzetno efikasan u pacifikaciji nezadovoljstva širokih slojeva stanovništva i njegovom preusmeravanju u pravcu koji nije opasan za postojeću raspodelu moći i resursa i sticanje novih.

Devedesete godine označavaju početak ratnog rasturanja Jugoslavije i dominacije nacionalnih i državnih pitanja nad socijalnim. Ta dominacija određuje i dinamiku i zahteve štrajkova u ovoj deceniji. Raspad jugoslovenskog tržišta i problemi sa nabavkom repromaterijala, međunarodne sankcije, „prinudni odmori“ i „minimalci“, priliv izbeglica, sistemski indukovana hiperinflacija i rapidno siromašenje stanovništva, ocrtavaju pejzaž cele te decenije. Broj štrajkova i njihovih učesnika prvo se značajno smanjio u odnosu na period 1988- 1990, a njihovi zahtevi poslovodstvu i vlasti najčešće se kreću oko pukog preživljavanja. Kako navodi Novaković: „Štrajkovalo se za zaostale, tj. neisplaćene zagarantovane lične dohotke, sredstva za prevoz, „pakete“ sa hranom i sredstvima za higijenu, koji su neko vreme predstavljali dve trećine radničkih primanja. Mnogima je problem bio odlazak na „prinudni odmor“, pa su donošenje odluke o pojedinačnim, ali i masovnim, odlascima na prinudni odmor predstavljale povod za radničke štrajkove“ (Novaković 2017, 286). Sa okončanjem ratova u Hrvatskoj i BIH, štrajkovi su ponovo postajali sve češći, brojniji i bolje organizovani, a među štrajkačima pojavljuju se i zaposleni u javnim preduzećima i javnim službama, u prosveti, zdravstvu, naučnim institucijama i sudstvu. I ovde se štrajkovi odvijaju najčešće u javnim prostorima, neretko zadobijajući formu blokada fabrika i puteva, protesta na gradskim trgovima i javnih demonstracija. Osim pukog preživljavanja na red dolaze i pitanja koja se tiču opštih uslova poslovanja i korenitih promena vlasničke i političke strukture. Sa eskalacijom rata na Kosovu tokom 1998. i 1999, štrajkovi gotovo potpuno prestaju, da bi se po njegovom okončanju ponovo obnovili (više o radničkim štrajkovima u periodu od 1990 do 2000. u: Ibid, 174-194).

Jedan od ključnih događaja devedesetih godina XX veka u Boru jeste konačna transformacija svojinskih odnosa RTB-a Bor, povezivanje kapitala po principu deoničarskog društva i stvaranje nove „holding“ kompanije u julu 1991. Ova transformacija se odvijala istovremeno sa podelama u vrhu republičkog Saveza sindikata Srbije, tako da su granski i opštinski sindikati bili zaokupljeni međusobnim unutrašnjim razmiricama. Sami sindikati počinju međusobno da se razgrađuju i dele na one za koje se smatralo da su pod državnim pokroviteljstvom i one koji su se smatrali nezavisnim, što dovodi do neusaglašenog delovanja, „razgradnje solidarnosti“ i „kuvanja žabe“ (više u: Musić, 2013). Pored toga, stiče se utisak da je sindikalno rukovodstvo u tom periodu odigralo važnu ulogu u održavanju „socijalnog mira“ i „gašenju požara“ (u smirivanju situacija), kada je dolazilo do „raštrkanih“ obustava rada i štrajkova. Ujedno, u tako složenim okolnostima, sve teže se prepoznaju granice između državnog uticaja na radnike putem delovanja i mobilizacije sindikata i autentične potrebe za očuvanjem radničkih prava. U opštoj podeli i, uslovno rečeno, demokratizaciji društva koje je podleglo, pre svega, neoliberalnoj ideologiji tržišnih principa racionalnog poslovanja i delovanja u svim društvenim odnosima, pa i političkim, borba za vidljivost u javnosti odvijala se i u jednako podeljenim medijima, što je davalo privid stvaranja slobodnog, demokratskog civilnog društva, dok je u slučaju sindikalnog organizovanja, vodilo do konkurentske borbe za postizanje reprezentativnosti prilikom kolektivnog pregovaranja. Sve će to zajedno dovesti do konačnog stvaranja „tržišta radne snage“ i potpune dezintegracije radničkog udruživanja i delovanja. (više u: Močnik, 2011). Radnička prava umanjivana su, dakle, zarad društvenih i političkih transformacija oličenih u promeni svojinskih odnosa i prelasku društvene svojine u privremeno državno vlasništvo, radi brze privatizacije,3 odnosno u usvajanju diskursa modernizacije kroz „idejno-teorijsko profilisanje“ tzv. „tranzicije“ (Više u: Rakita, 2011) socijalističkih društava u kapitalistička, a te transformacije bile su presudne i za razbijanje Jugoslavije i nacionalističku etatizaciju republika. Upravo su radnički pokreti i radničko organizovanje, prvi bili na udaru kapitalističkih ekonomskih transformacija koje su katastrofalno uticale na proizvodne odnose, organizaciju rada socijalističkog samoupravljanja, društveni standard i svakodnevni život građana, koji su još uvek u istom procesu tranzicije, krize, ratova i permanentnog vanrednog stanja, što je, u stvari, sâm kapitalizam i primenjena neoliberalna ideologija. U tom smislu, iskoristićemo i prokomentarisati kao indikativan uvod u hronologiju radničkih štrajkova prvi zabeleženi štrajk rudara u Boru. Jedna od prvih mera u pokušaju racionalizacije zarada, kojom započinjemo hronologiju, bilo je uvođenje sistema nagrađivanja i stimulisanja, kako bi se prevazišla „uravnilovka“, što je izazvalo prvi štrajk rudara u Boru 1988. godine. Sve izrazitije raslojavanje radnika na birokratiju i neposredne proizvođače, odnosno „bele“ i „plave“ okovratnike, neproizvodni i proizvodni sektor, uslovljavalo je dalju podelu, a ona je rezultirala i cepanjem jedinstvenog Veća saveza sindikata i osnivanjem strukovnih i granskih sindikata. Međutim, tako podeljeni, u periodu pukog preživljavanja, mogu da deluju samo u granicama sopstvene organizacione, parcijalizovane strukovne samokontrole i suzdržavanja od konkretnih širih društvenih akcija, što će tokom devedesetih godina XX veka dovesti do podložnosti sindikalnih organizacija direktnim partijskim instrumentalizacijama, ali i do autentičnih, mada manjih granskih štrajkova, obustava rada i protesta zasnovanih na realnoj situaciji niskog životnog standarda, loših uslova rada i nezadovoljstva organizacijom državne uprave i lokalne samouprave.