Kruševac

Kruševac se nalazi u centralnom delu Srbije i sedište je Rasinskog okruga. Smešten je među slivovima Zapadne i Južne Morave i Rasine, nedaleko od Jastrepca, na padinama Bagdale. U ovim slivovima bilo je dovoljno kamena krušca po kom je sazidani grad i dobio naziv „Kruševac“. Prirodno okruženje bilo je povoljno u strateškom smislu kako u zaštiti od potencijalnih neprijatelja, tako i za obradu plodnog zemljišta, što je bilo dovoljno za razvoj grada. Naziv „Čarapani/ke” koji se vezuje za žitelje/ke Kruševca potiče, po predanju, iz vremena Prvog srpskog ustanka kada su kruševački ustanici, hodajući samo u čarapama u toku noći, upali u turski logor i započeli bitku. Prema popisu iz 2011, teritorija Grada ima 128.752 stanovnika/ca, dok u samom gradu živi njih 58.745 (Republički zavod za statistiku 2014, 79). Prema indeksu društvenog razvoja, pripada manje razvijenim oblastima u Republici Srbiji (Tim za socijalno uključivanje i smanjenje siromaštva 2018). 

Vreme osnivanja srednjovekovnog Kruševca kada figurira kao stoni grad kneza Lazara Hrebeljanovića (1329–1389), seže u vreme nakon Maričke bitke (1371), po svoj prilici između 1374. i 1376/77. Tragovi tog perioda mogu se naći u Lazarevom gradu sa ostacima srednjovekovnog utvrđenja i crkvom Lazaricom koja postoji i danas i pod zaštitom je kao spomenik kulture od izuzetnog značaja. Crkva je sagrađena u čast Stefana Lazarevića (1377–1427), prvorođenog sina kneza Lazara i ujedno naslednika prestola. Crkva je posvećena arhiđakonu Stefanu, zaštitniku dinastije Nemanjića. Kruševac je izuzetno značajan kao središte Moravske oblasti sve do 1408. kada Stefan Lazarević prestonicu seli u Beograd. Pod osmanskom vlašću Kruševac se nalazio skoro 400 godina (1455-1833). Uže gradsko jezgro i danas svojom mešavinom osmanske, starosrpske i evropske arhitekture, svedoči o toj nedovoljno sačuvanoj istoriji verske i kulturne raznolikosti Kruševca. U kaldrmisanim ulicama sa uzanim prolazima pored građanskih kuća bogatijih slojeva stoje i zanatske i trgovačke kuće i kućerci, koje su često bile domaćinstva preuređena u radnje. Domaći sloj trgovaca i zanatlija počinje naglo da se razvija i umnožava nakon oslobođenja od Turaka 1833. Dugo su trgovci i zanatlije gospodarili kaldrmisanim kruševačkim ulicama, dok ih sa prvim talasima industrijalizacije, čiji su vesnici u Kruševcu bili Fabrika vagona i Drvni kombinat, nisu smenile fabrike jeftinijih i masovnijih proizvoda. U periodu između Prvog i Drugog svetskog rata, u Kruševcu su aktivna već i industrijska preduzeća: Parni i automatski mlin, „Rašićev mlin“, fabrika sapuna „Merima“, fabrika „Župa“, Vojno-tehnički zavod „Obilićevo“, Fabrika vagona, Fabrika platna „Obilić“, Preduzeće za impregnaciju pragova, Klanica za preradu živine, Radionica za izradu četaka, Radionica bombona, Tkačka radionica srpskog platna, Trikotaža „Bagdala“, Trikotaža „Dijamant“, Ciglana „Ravnjak“ (Simonović 2016). Ipak, još je dugo vremena trebalo da se Kruševac od agrarnog pomeri ka intenzivnijem industrijskom razvoju, što je proces koji je otpočeo nakon završetka II svetskog rata 1945.  

Drugi svetski rat je i za stanovnike/ce Kruševca i celog Rasinskog okruga vreme terora i stradanja. Po rečima istoričara Milana Radanovića, Kruševac je verovatno prvi grad u Srbiji u kome su nemačke okupacione snage izvršile masovni zločin nad Romima kada je 24. septembra 1941. ubijeno između 70 i 80 romskih muškaraca. Na jugozapadnom obodu grada, na obroncima Bagdale, nalazio se od 1941. do 1944. i logor sa stratištem na kome su se odvijala masovna streljanja. Najveće se odigralo 29. juna 1943. kada su kao vid odmazde streljane 324 osobe uz logističku podršku bugarskih vojnika i pripadnika Ljotićeve Srpske dobrovoljačke garde (SDG). Pogubljenjima su prethodila masovna hapšenja od 20. do 28. juna koja su po pravilu sprovodili agenti kruševačkog Predstojništva policije i pripadnici gradskog odreda SDS (Radanović 2015, link). Za žitelje/ke ovog kraja, Drugi svetski rat okončava se ulaskom bez borbe u grad Crvene armije, nekoliko sati pošto ga je napustila nemačka vojska. Na putu ka Kruševcu u sukobu sa pripadnicima Rasinske četničke brigade JVuO pod komandom Mirka Tomaševića, poginulo je 18 sovjetskih vojnika. Okončanjem dvomesečnih borbi sa četnicima na području oko Kruševca, partizanske snage ulaze u grad tokom noći između 14. i 15. oktobra i uspostavljaju svoju vlast. Štab Druge proleterske divizije uspostavio je koordinaciju sa štabom 52. divizije Crvene armije i zajednički su nastavile nastupanje prema Trsteniku i Vrnjačkoj Banji.3 

Sa okončanjem Drugog svetskog rata i početkom posleratne izgradnje, Kruševac počinje intenzivnije da se industrijalizuje. Obnavlja se rad jednog broja starih fabrika i otvaraju nove. Razvija se Hemijska industrija „Merima“, Hemijska industrija „Miloje Zakić“ (ranije „Obilićevo“), Industrija mašina i komponenata (IMK) „14. oktobar“ (predratna Fabrika vagona), Hemijska industrija „Župa“, Fabrika maziva – FAM, Drvni kombinat (Šumsko-industrijski kombinat „Crvena zastava“, kasnije „Savremeni dom“), „Župski Rubin“, Fabrika ulja, Fabrika papira i ambalaže „Dušan Petronijević“, Fabrika CEPAK, Fabrika konfekcije „Crvena zvezda“ (prethodno: „Divna Gavrilović“), Dečja konfekcija „Jastra“, Mlinsko preduzeće „Branko Perišić“, Mesna industrija „22. jul“, Preduzeće „Zadrugar“, Građevinsko preduzeće „Jastrebac“, Preduzeće „Dušan Ristić“, Preduzeće „Veselin Nikolić“ (pripojeno IMK „14. oktobar“), Fabrika bombona, „Jugoprevoz Kruševac“ (Simonović 2016).  

Ovakav razvoj industrije dovodi i do temeljnih društvenih promena, najuočljivijih na primeru masovnih migracija na relaciji selo – grad. Politika uređenja sela i poljoprivrede bila je takva da je seoskom stanovništvu pružala mogućnost raznovrsnih kulturnih sadržaja koji su se odvijali u novoizgrađenim Domovima kulture. Dobrovoljnim radom, udruženim akcijama i radnim akcijama, građene su seoske osnovne škole. Oformljene su i seoske Zadruge koje su omogućavale korišćenje i/ili nabavku poljoprivrednih mašina, obradu društvenog poljoprivrednog zemljišta i otkup proizvoda. Istovremeno, broj stanovnika/ca grada stalno raste – od 13.862 koliko ih je bilo 1948. do 58.808 1991. od kada počinje da pada (Republički zavod za statistiku 2014, 79). Poduhvat prosvećivanja širokih slojeva stanovništva, dostupno školovanje i obrazovanje kao element socijalnog napredovanja (vertikalne pokretljivosti), uticali su i na poboljšanje obrazovne strukture. Kulturna dešavanja u samom gradu bila su usklađena sa politikom stvaranja novih kulturnih navika građana/ki (Kolarić, Vukićević 2018, 1236-1250). Kao njen deo, već 1946, osnovano je Kruševačko narodno pozorište, a osnivaju se i lokalni listovi „Pobeda“ (osnovan već 1944.) i „Bagdala“ (1959), koji redovno izlaze i u svojim rubrikama obuhvataju sve segmente društvenog, ekonomskog i političkog života. 

„Pobeda“, 14. novembar 1952. godine  

Najznačajnije manifestacije iz socijalističkog perioda grada bile su proslava Dana oslobođenja Kruševca 14. Oktobra i posebno „Svečanosti slobode” koje su se odvijale u Memorijalnom kompleksu „Slobodište“, sagrađenom na južnoj periferiji grada na mestu nekadašnjeg stratišta. „Svečanosti slobode” odvijale su se u periodu od 28. Juna do 7. Jula i bile su vezane za značajne datume iz prošlosti: 28. Jun – dan kada se odigrala Kosovska bitka 1389, 4. Jul – Dan borca i 7. Jul – Dan ustanka naroda Srbije u II svetskom ratu. Zadatak „Svečanosti“, prema osnivačima, bilo je „sistematsko predstavljanje kulture naroda i narodnosti Jugoslavije sa ciljem da se oni bolje upoznaju, zbliže i stvaralački povežu“ (navedeno prema Duković 2016, 104). Održavale su se počev od 1965. Kada je Memorijalni kompleks završen, sve do 2002. 

Spomenički kompleks „Slobodište“ sagrađen je u periodu od 1961. Do 1965, a odluku o njegovoj izgradnji doneo je Sabor opštine Kruševac 1964. U svom govoru koji prenosi „Pobeda“ od 10. Februara 1964. Radovan Stojanović, tadašnji predsednik opštine kaže:  

Naša odluka nije bila proklamovana ni na kakvim forumima i skupovima. Ona je bila stalno prisutna u nama, u svakom našem građaninu, snagom svesti o potrebi i želji da se ostvari. Nismo raspisivali konkurs. Svesni te obaveze, bili smo ubeđeni da je ono što smo u tom trenutku mogli da učinimo, izgradnjom Kosturnice na trgu Rasinskih partizana bilo, u stvari, samo privremeno rešenje i odlaganje, ali nužno odlaganje jedne izuzetno važne odluke. Ostalo nam je da se godinama pripremamo za izvršenje ovog značajnog i ozbiljnog zadatka. Mi smo dali ideju da se na ovom komadu zemlje izgradi memorijalno obeležje i odaje pošta svim izginulim revolucionarima i učesnicima narodnooslobodilačkog pokreta ovog kraja (cit. Prema Duković 2016, 64).  

Centralni spomenički deo sagrađen je po projektu arhitekte Bogdana Bogdanovića i ideji Dobrice Ćosića, nekadašnjeg pripadnika Rasinskog partizanskog odreda. Čine ga tri glavna dela: Predvorje sa humkama, Dolina živih, amfiteatar sa pozornicom i gledalištem kojoj se pristupa kroz kružnu Kapiju Sunca, i Dolina pošte, amfiteatar sa jatom kamenih ptica koje streme ka nebu. Dolina živih, prostorno zauzima najveći deo „Slobodišta”. Uprkos što obeležava strašnu prošlost, to je spomenik budućnosti i životu čija poruka se ovaploćuje u dvema porukama: „Pod ovim nebom, čoveče, uspravi se“ i „Hleb i sloboda isto su nama“. Desetak godina kasnije, 1978, u saradnji Bogdanovića i kruševačkog arhitekte Svetislava Živića, sagrađen je i Dom Slobodišta, predviđen za istraživački rad i izložbene aktivnosti. Čitav kompleks proglašen je kulturnim dobrom od velikog značaja.  

Memorijalni kompleks „Slobodište“.  Foto: Dejan Petrović. Izvor: Arhiva CPI 

Memorijalni kompleks „Slobodište“.  Foto: Dejan Petrović. Izvor: Arhiva CPI 

Iako su obnavljani i održavani spomenici iz ranijih razdoblja4 i podizani spomenici ličnostima iz drugih istorijskih perioda5, i u Kruševcu fokus i zvaničnog i javnog sećanja u periodu do devedesetih godina 20. Veka bio je na stradanju, otporu i učešću Kruševljana/ki u Narodnooslobodilačkoj borbi (NOB).6 Ovo nije neočekivano s obzirom na to da su to utemeljivački mitovi jugoslovenske države, nastale nakon Drugog svetskog rata (Stojčić 2022, 72). Devedesete i početak ratova na jugoslovenskim prostorima označavaju simboličku početnu tačku u uobličavanju drugačije kulture i politika sećanja. Svi ovi procesi korespondirali su i sa širim procesima i promenama društvenog i političkog konteksta, povezanim sa nacionalističkom mobilizacijom i radikalnom društveno-ekonomskom transformacijom iz tog perioda (videti više: Ibid, 63-71).