Kraljevo

Tekst koji sledi pokušaće da ponudi odgovore na osnovno pitanje kojim se vodi šire istraživanje Centra za primenjenu istoriju1, a to je na koji je način savremena istorija interpretirana, reinterpretirana, oblikovana i upisivana na mapu javnih, zvaničnih i potisnutih/alternativnih sećanja u gradu Kraljevu i njegovoj bližoj okolini. U tom pokušaju mapiranja i objašnjavanja najvažnijih mesta sećanja služimo se njihovim razumevanjem onako kako ih objašnjava Pjer Nora – kao topose koji su u isto vreme materijalni, simbolički i funkcionalni, te istovremeno „pripadaju dvama carstvima“ – jednostavni su i ambivalentni, prirodni i veštački (tj. stvoreni) plod neposrednog iskustva, ali i vrlo apstraktne obrade (Nora u: Brkljačić i Prlenda 2006, 36).

U boljem razumevanju najvažnijih trendova i pravaca kulture sećanja pomaže nam i koncept „rada sećanja“, koji je po Džonu Gilisu uronjen u složene klasne i rodne odnose, te odnose moći koji određuju šta treba zapamtiti (ili zaboraviti), ko treba da pamti i zbog čega (Gillis u: Brkljačić i Prlenda 2006, 171). Uzmemo li u obzir mnogo puta ponovljenu i čvrstim dokazima potvrđenu tvrdnju da je polje kolektivnog sećanja uvek polje žestoke i bespoštedne političke borbe, kao i da pitanje čega se i na koji način sećamo poprilično sigurno iskazuje naše sadašnje prioritetne političke vrednosti i ideološke pozicije (Kuljić 2006, 7) pokušaćemo da na narednim stranama prikažemo koji su dominantni pravci i motivi u zvaničnom i javnom sećanju lokalne zajednice u Kraljevu, koje su to „slepe mrlje“, odnosno događaji koji se nalaze u sferi potisnutih, negiranih ili zaboravljenih sećanja, te koje su glavne „neuralgične tačke“ kraljevačke kulture sećanja, odnosno tačke oko kojih se sukobljavaju različiti narativi i interpretacije prošlosti.

Kao što je već pomenuto, u radu će se (uz kraći osvrt na period od Drugog svetskog rata i perioda socijalizma) uglavnom tretirati vreme raspada SFRJ i socijalističkog sistema, preko ratova i nasilja devedesetih, pa sve do današnjih dana. Tokom centralnog vremenskog perioda kojim se bavi ovaj rad, iako obuhvata tek nešto više od tri decenije, mogu se, radi bolje preglednosti, ali i zbog boljeg razumevanja konkretnog političkog trenutka i pozicije iz koje se vrše zahvati u prošlost, izdvojiti osnovne prelomne tačke ili „nulti časovi sećanja“ (Govedarica 2012, 172-178):

U periodu 1990/1991. nacionalističke mobilizacije u različitim delovima bivše Jugoslavije dostigle su svoj vrhunac i rezultirale u krvavom, masovnom nasilju koje je odnelo oko 130 hiljada života, a milione ljudi ostavilo bez domova i stavilo ih u poziciju izbeglica ili interno raseljenih lica. Novi zahvati u određivanje kolektivnih identiteta zahtevali su i nove politike sećanja, tako da je ovo period prvih korenitih promena i intervencija u do tada vladajući i neprikosnoveni (iako ne i monolitan, i bez svojih unutrašnjih protivrečnosti) poredak sećanja.

Drugi je bitan trenutak donošenje Lex specialisa 1997. godine kada su na vlast u gotovo svim većim gradovima Srbije i regionalnim centrima poput Kraljeva na vlast došle tadašnje opozicione stranke okupljene oko koalicije „Zajedno“. Ova prva značajnija smena vlasti u novijoj istoriji Srbije značila je i radikalnije rezove u politici sećanja, a kao simbol ovog „nultog časa“ ostalo je upamćeno skidanje petokrake sa zgrade Skupštine grada Beograda. Bilo je to zeleno svetlo za intervencije sličnog tipa i u drugim gradovima šire Srbije i najava vetrova koji će značajnije zaduvati nakon 2000. godine.

Konačni slom režima Slobodana Miloševića i godine koje su usledile u polju politike i kulture sećanja značajne su na nekoliko nivoa – sve snažnijeg i izraženijeg istorijskog revizionizma, čiji je jedan od vrhunaca čuveni zakon iz 2004.2 koji je izjednačio pripadnike partizanskog i četničkog pokreta i ujedinio ih u poznatoj sintagmi o „dva antifašistička pokreta“. Ovaj period takođe karakteriše i odsustvo očekivanog (barem od jednog dela javnosti) kritičkog odnosa spram ratova koje je Srbija vodila ili podržavala u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini, i konačno utvrđivanje diskurzivnog fokusa na NATO bombardovanje 1999. godine, kao i na Kosovo (i ratove na njemu i za njega).

Poslednja bitna tačka odnosi se na period od 2012. naovamo kao razdoblja intenziviranja militarizacije društva. Posebno je uočljiva „Isprepletanost diskursa o herojstvu i viktimizaciji uz sve upadljiviju militarizaciju komemorativnih praksi u okviru državnih politika sećanja“, koja je vidljiva „ne samo u zvaničnim kalendarima, već i u imenovanjima ulica, kao i u spomenicima i memorijalnim obeležjima koji se podižu ili postavljaju po gradovima Srbije“ (Stojčić 2021).