Mesta zvaničnog sećanja

Kao što je u uvodu teksta pomenuto, jedan od ključnih formativnih događaja vezanih za zvaničnu kulturu sećanja u Kraljevu tokom socijalističkog perioda vezan je za događaje iz oktobra 1941. kada je između 14. i 20. oktobra nekoliko hiljada Kraljevčana/ki najpre zatočeno, a onda streljano u znak odmazde zbog napada ustaničkih snaga na okupacionu nemačku vojsku. Samo nedelju dana kasnije, 21. oktobra, sličan slučaj kolektivne odmazde nad civilnim stanovništvom desio se i u Kragujevcu, ali je spletom različitih okolnosti taj potonji događaj bio mnogo snažnije upisan u kolektivno sećanje stanovništva SFRJ, zadobijajući na neki način status „odabrane traume“6 u zvaničnoj kulturi sećanja SFRJ.7

Masakr u Kraljevu je, dakle, tokom socijalističkog perioda imao veliki značaj prevashodno za sam grad Kraljevo, a kontinuirane komemorativne aktivnosti vezane za 14. oktobar 1941. započele su odmah po završetku Drugog svetskog rata i oslobođenju zemlje od nemačke okupacije. U Kraljevu je 1950. osnovan Narodni muzej koji je preuzeo brigu o prikupljanju, arhiviranju i izlaganju građe o kraljevačkom oktobru, a početkom 60-ih godina javljaju se sve glasnije inicijative da se na mestu streljanja kraljevačkih civila napravi spomen-park koji bi dostojno čuvao sećanje na hiljade stradalih ljudi. Od ideje do realizacije protekla je čitava decenija, pa je tako Spomen-park, osmišljen po idejnom rešenju arhitekata Spasoja Krunića i Dragutina Kovačevića uređen 1970., mada ne bez problema i prepreka, koje su se uglavnom odnosile na nedostatak sredstava, ali i političke volje, da se izvorna ideja u potpunosti realizuje. Izgradnja prvih delova kompleksa počela je 1971, a važno je napomenuti da neki bitni elementi ovog spomeničkog kompleksa nikada nisu izgrađeni (amfiteatar koji je zamišljen kao deo kompleksa, kao i zgrada muzeja u samom parku). I pored toga što izvorni projekat nikada nije do kraja realizovan, komemorativne svečanosti vezane za „Kraljevački oktobar“ od 70-ih godina se organizuju u Spomen-parku, a one svoj vrhunac dostižu 70-ih i 80-ih godina prošlog veka, kada su uglavnom bile obeležene prisustvom više hiljada ljudi, umetničkim programom, predstavama, govorima političara.

Situacija se drastično menja sredinom 90-ih godina kada u novonastaloj društvenoj klimi, i u skladu s potrebama novog nadolazećeg poretka čija je jedna od ključnih tačaka bio izraženi antikomunizam, kao i novog poretka sećanja (tada još u formiranju) događaji vezani sa NOB i socijalistički period gube status prioriteta za nove lokalne vlasti. Po dolasku na vlast tadašnjih opozicionih stranaka okupljenih oko koalicije „Zajedno“ 1997. godine menja se najpre Dan grada. Umesto dotadašnjeg 29. novembra kao dana oslobođenja Kraljeva od fašističke okupacije, od 1998. počinje da se obeležava novi dan grada – „Kraljevdan“ 7. oktobar. Kako se može pročitati: „Ovaj datum je u crkvenom kalendaru posvećen trojici Nemanjića – Prepodobnom Simonu, što je bilo monaško ime Stefana Prvovenčanog, njegovom sinu Svetom kralju Vladislavu i Prepodobnom Davidu, najmlađem sinu Vukana Nemanjića. Zato je ovaj dan u narodu zvan Kraljevdanom, pa je to bio verovatno jedan od razloga što su svojevremeno Dragan Drašković, ondašnji direktor Narodnog muzeja, Slobodan Đorđević, koji je bio na čelu Zavoda za zaštitu spomenika kulture i Radomir Ristić, direktor Istorijskog arhiva, predložili, a Skupština usvojila da se ovaj dan uzme za Dan Kraljeva.“ (R.V. 2021, link)

Nova politika sećanja uticala je i na način na koji je obeležavan 14. oktobar. Jedna sagovornica iz Kraljeva, inače nastavnica istorije, ovaj period pamti po uvođenju redovnog opela u ceremoniju komemoracije8, a neki drugi izvori navode da je ovo period u kome, osim toga, počinje i naglo propadanje i zapuštanje fizičkog prostora Spomen parka. Nezainteresovanost lokalnih vlasti za očuvanje sećanja na 14. oktobar ogledala se i u odlukama lokalnih vlasti da se ukine finansiranje službe koja se tokom čitave godine starala o Spomen-parku, da se ukinu prenosi komemorativnih svečanosti iz Kraljeva na RTS-u, da se prekine s praksom dovođenja učenika/ca iz osnovnih škola u spomen-kompleks, kao i da se prekine sa pozivanjem gostiju iz drugih mesta ili zemalja (KV Novosti online 2021, link). Ovakav ignorantski odnos lokalnih vlasti bio je praćen i opštim nemarom prema ovom važnom kulturno-istorijskom spomeniku, pa je područje Spomen-parka tih godina često bilo zatrpano smećem, a neki važni delovi spomeničke postavke9 poput spomen vagona, potpuno su propali.

Kraljevački narodni muzej takođe sadrži nešto materijala vezanih za period Drugog svetskog rata, a postavka iz 2003. Drugom svetskom ratu posvećuje svega tri vitrine u okviru sobe koja tretira sve ratove iz 19. i 20. veka. U takvoj postavci očekivano preovlađuje opšte mesto istorijskog revizionizma u Srbiji, a to je narativ o „dva antifašistička pokreta“ u kome se u ime navodne naučne i stručne neutralnosti (Glišić 2018, 45) izjednačavaju četnički i partizanski pokret i izbegava ulaženje u dublju diskusiju o širem društveno-političkom kontekstu i političkoj i ideološkoj razlici između ova dva pokreta.

Iako su i u Kraljevu, kao i u nekim drugim istraživanim mestima u Srbiji, na mnogo mesta prisutni odjeci istorijskog revizionizma, negiranje bilo kakvih zasluga i emancipatorskih dometa socijalističkog perioda, te nastojanje da se uspostavi kontinuitet herojstva i žrtvovanja s ranijim epohama nacionalne prošlosti (posebno s Prvim svetskim ratom), ipak sva ova prekrajanja zvaničnog poretka sećanja ne prolaze bez otpora, unutrašnjih protivrečnosti i kontroverzi o kojima Kraljevo i njegovi stanovnici/e ipak umeju javno da diskutuju, ogoljujući privid i društvenog konsenzusa oko ovih pitanja koja su uvek polje oštre političke borbe. O tome svedoči i u poslednje vreme ipak povećani interes za očuvanje važnih stranica istorije vezanih za socijalistički period, prisustvo različitih inicijativa koje podsećaju na alternativne, zanemarene, potisnute događaje iz naše bliže prošlosti, ali i ilustrativna činjenica da glavna ulica u ovom gradu nije promenila svoj naziv, i pored nekoliko inicijativa da joj se vrati stari naziv Kralja Milana. Ulica je i dalje zvanično – Omladinska.

Drugi bitan korpus mesta javnog sećanja u Kraljevu odnosi se na događaje iz devedesetih godina prošlog veka, pri čemu je posebno naglašena uloga Kraljevčana koji su učestvovali u ratovima 1991-1999. Svakako najistaknutije takvo mesto zvaničnog sećanja jeste Spomenik sa spomen fontanom posvećenom poginulima u ratovima 1991-1999. Spomenik je podignut na Trgu Jovana Sarića, kraj gradske Skupštine, u znak sećanja na poginule u ratovima od 1991. do 1999. godine. Na tom mestu se svake godine 24. marta obeležava Dan sećanja na „poginule u otadžbinskim ratovima 1991-1999“10, najčešće uz prigodne govore lokalnih zvaničnika/ca i polaganje venaca na spomenik. Istog dana i Eparhija Žička služi parastos za poginule u ratovima devedesetih.

Pored ovog centralno pozicioniranog (i fizički i diskurzivno) spomenika, na široj teritoriji grada Kraljeva zvanični podaci beleže još 12 spomenika ili različitih vidova memorijala posvećenih ratovima iz devedesetih godina (Službeni list grada Kraljeva 2019, link). Njihovi nazivi, pozicije i arhitektonska rešenja takođe govore o izrazitom fokusu na vojnike poginule tokom rata, kao i na meštane manjih mesta koji su živote izgubili tokom NATO intervencije iz 1999. U većini slučajeva radi se o „nadogradnji“ na stare, već postojeće memorijale koji su posvećeni stradalima u nekom od prethodnih ratova (Prvom ili Drugom svetskom ratu), a većina poimenično navedenih osoba, stradale su ili tokom rata na Kosovu ili. u vezi s tim ratom, tokom vojnih dejstava NATO pakta u Srbiji 1999. Među poginulima koji su dobili neko od spomen obeležja ima ipak i onih kod kojih na osnovu godina pogibije možemo zaključiti da se radi o ljudima poginulim tokom ratova u Hrvatskoj i/ili Bosni i Hercegovini. Detalji o mestima i okolnostima pogibija uglavnom nisu precizirani, već preovlađuje korišćenje termina „Otadžbinski ratovi“. Ovaj termin koristi se kao zbirno ime za sve ratove za jugoslovensko nasleđe, implicirajući njihov odbrambeni i patriotski karakter.

Kraljevo je 2020. dobilo i, po mnogo čemu jedinstveni, pano sa imenima, fotografijama i osnovnim podacima o 112 osoba11 poginulih u ratovima iz devedesetih. Pano je postavljen u zgradi Gradske uprave grada Kraljeva. Svečano otkrivanje panoa upriličeno je 28. juna 2020. jer su te godine aktivnosti Dana sećanja zbog vanrednog stanja izazvanog pandemijom kovida pomerene sa 24. marta na 28. juni. Tom prilikom, javnosti se obratio gradonačelnik Kraljeva Predrag Terzić, podsećajući da su poginuli dali svoje živote za „slobodu Kraljeva i slobodu Srbije“, naglašavajući zatim da: „Konačno možemo da kažemo da su to ljudi koji su se borili za slobodu ovog naroda, da to nisu ljudi koji su napadali bilo čije domove, već su to bili vojnici, podoficiri i oficiri koji su čuvali svoje. I konačno, posle više od 20 godina, možemo da kažemo da je NATO 1999. napao Srbiju i da se to ne naziva nikakvom intervencijom, već da se radi o NATO agresiji. Nadam se da će generacije i generacije dece koja budu prolazila ovim hodnikom zapamtiti imena ovih ljudi. Vama, očevima i majkama, mogu da kažem da ste rodili junake, a vi, njihova deca, treba da ostanete ponosni na svoje roditelje. Nadam se da će takav ponos osećati sve buduće generacije Kraljevčana i da ih nikada nećemo zaboraviti“. (Krug 2020, link)

Iz svega navedenog može se zaključiti da centralno mesto u zvaničnom poretku sećanja u Kraljevu ipak imaju događaji vezani za Kosovo. To nije neočekivano, s obzirom na geografsku blizinu ove dve tačke, kao i na broj ljudi koji se, s jedne strane, doseljavao s Kosova u Kraljevo još od početka 60-ih, kao i na veliki broj ljudi koji su kao redovni vojnici, rezervisti ili dobrovoljci učestvovali u oružanim sukobima na Kosovu krajem 90-ih. Svi ti faktori doprinose tome da tema Kosovo, i s njom neraskidivo povezana problematika NATO napada na Srbiju apsolutno dominiraju zvaničnom politikom sećanja na devedesete. Teme ratovanja u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini daleko se manje tematizuju, i uglavnom se opisuju u neodređenim i (preko svake mere) elastičnim terminima „odbrane zemlje, otadžbinskih ratova, patriotizma“. Kao i u drugim krajevima Srbija i ovde se malo teže dolazi do zvaničnih odgovora na nezgodna pitanja tipa – kako se to tačno branilo Kraljevo u Vukovaru ili Višegradu, zašto je među poginulima bilo najviše običnih vojnika i rezervista u ratovima u kojima Srbija, zvanično, nije učestvovala, te na koji način su njihove porodice kasnije podržane od strane države za čiju su se „slobodu i dostojanstvo“ borili?