Zrenjanin je grad u Srbiji, sedište Srednjobanatskog okruga, u kome po rezultatima popisa iz 2011. živi 76.511 ljudi na teritoriji samog grada, odnosno 123.362 ljudi na celom području zrenjaninske opštine (Republički zavod za statistiku 2014, 43). U odnosu na prethodni popis iz 2002, osetan je pad ukupnog broja stanovnika/ca, a taj trend demografskog pada može se pratiti još od popisa iz 1981. (Ibid). Kada je u pitanju etnička struktura stanovništva, radi se o mešovitoj, multikulturnoj sredini sa izraženom srpskom većinom (71,42%), značajnim postotkom ljudi mađarske nacionalnosti (13,07%), te dosta brojnom romskom populacijom (2,75%). Pored pomenutih, u Zrenjaninu žive još i pripadnici/e rumunske, hrvatske, slovačke nacionalnosti, a 467 osoba se na poslednjem popisu izjasnilo kao Jugosloveni/ke. Ovom kompleksnom mozaiku treba dodati još i više od 7% gradske populacije koja se na pitanje o etničkoj pripadnosti ili ne izjašnjava, ili umesto nje navodi regionalnu pripadnost (Republički zavod za statistiku 2012, 44).
Istorija Zrenjanina u 20. i početkom 21. veka odražava mnoštvo napetosti, sukoba, revolucionarnih dešavanja i reakcionarnih kontraudara i kontroverzi, koje prati nelagoda koja obeležava i istoriju Jugoslavije, Srbije i Vojvodine. Sve do 1918, ovaj grad bio je u sklopu Austrougarske monarhije i njegovo zvanično ime bilo je Veliki Bečkerek (isti oblik imena korišćen je na srpskom, nemačkom i mađarskom). Ovo ime je grad zadržao i tokom perioda Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca (Kraljevina SHS) i kasnije Kraljevine Jugoslavije. Do prvog značajnog preimenovanja dolazi 1935. kada grad dobija novo ime – Petrovgrad (u čast kralja Petra I Karađorđevića) i to ime grad je nosio sve do 1946. kada ponovo biva preimenovan, ovoga puta u Zrenjanin. Ime je dobio po narodnom heroju i organizatoru antifašističkog otpora u ovom delu Vojvodine i Srbije – Žarku Zrenjaninu Uči. Treba napomenuti da su se poslednje dve promene odnosile samo na srpski oblik imena grada, dok ime na drugim jezicima nije menjano. Inicijativu da se gradu vrati ime koje je nosio desetak godina, pre i za vreme Drugog svetskog rata, pokrenulo je 2018. Udruženje građana „Petrovgrad“ (Stanić 2018, link). Ova inicijativa oživela je mnoge stare diskusije, podelila javnost u Zrenjaninu (i šire), ogoljujući tendencije u upotrebi istorije i političke borbe koje se stalno vode u polju politike i kulture sećanja. Te borbe najčešće se vode u vezi s pitanjem koja će interpretacija nekog događaja ili perioda iz istorije biti zvanična, dominantna i hegemona. U slučaju Zrenjanina radi se o interpretacijama istorijskog nasleđa dvadesetog veka, a pitanje oko koga se lome koplja jeste da li će u svom imenu Zrenjanin zadržati simboličku povezanost s periodom Drugog svetskog rata i antifašističke borbe, a onda i periodom (izgradnje) socijalizma, ili će, usvajanjem novog starog imena Petrovgrad, prednost biti data interpretaciji istorije koja u periodu kraljevine i kapitalističkog društvenog poretka vidi tačku iz prošlosti s kojom se želi uspostaviti kontinuitet i na čije se simboličko nasleđe danas želi oslanjati (Kuljić 2016, 7).
Zrenjanin je dobrim delom svoje moderne istorije bio prepoznat kao značajno industrijsko središte, s prvim industrijskim postrojenjem otvorenim još krajem 18. veka (pivara u Zrenjaninu). Svoj najsnažniji industrijski zamah ovaj grad beleži tokom perioda socijalističke Jugoslavije, kada se ubrajao u najvažnija privredna središta u bivšoj državi, s razvijenom prehrambenom, tekstilnom, metalnom i hemijskom industrijom. Osamdesetih godina prošlog veka na teritoriji opštine Zrenjanin funkcionisalo je preko pedeset fabrika koje su zapošljavale oko 48 hiljada radnika/ca, a redovno je objavljivano čak dvadeset fabričkih listova (Boroš 2019, link).
Ne čudi stoga veoma kompleksan odnos koji današnji Zrenjaninci/ke imaju prema svom gradu. Tako na pitanje „Po čemu je vaš grad poznat?“, skoro svaki peti ispitanik/ca u jednom istraživanju o identitetima gradova u Srbiji, odgovara „ekonomsko stanje“, pri čemu se pod „ekonomskim stanjem“ podrazumeva loša ekonomska situacija, propala privreda i nezaposlenost. (Spasić, Backović 2017, 79). „Zrenjanin ne može o sebi da misli drugačije nego samopoređenjem – on pamti šta je bio pre tridesetak godina, kada je bio jedan od najrazvijenijih industrijskih centara Jugoslavije, a na toj podlozi današnje stanje s razlogom deluje kao katastrofa“. (Ibid, 80)
Devedesete godine prošlog veka su na Zrenjaninu kao lokalnoj zajednici ostavile puno tragova, traumatičnih ožiljaka i puno slepih mrlja u javnom i zvaničnom sećanju. Osim „tranzicijske“ i privatizacijske pustoši, jedna od velikih tema iz tog perioda tiče se učešća Zrenjaninaca/ki u ratovima vođenim devedesetih godina, ali i sudbine hrvatskih civila koji su bili zatočeni u jednom od dva logora u bližoj okolini Zrenjanina – Stajićevu i Begejcima. U skladu s globalnim zaokretom zvanične politike sećanja nakon pada Berlinskog zida, od komunističkog master-narativa ka potpunoj „nacionalizaciji“ i istorije i sećanja (Subotić 2009, 175), devedesete godine i sve što se tokom njih događalo smeštene su u područje borbi za naciju i etnički kolektivitet. U takvoj postavci ono što je prećutano, izostavljeno, potisnuto ili negirano zapravo daje mnogo više informacija o dominantnom poretku sećanja od analize isključivo onoga što je uključeno u taj kanon. Jer nacionalnim pamćenjem po pravilu upravlja ponos ili sećanje na patnju sopstvenog naroda, dok sećanje na sopstvenu krivicu teško nalazi put u njega (Asman 2018, 46).
Međutim, zaboravljanje i ćutanje nikada nisu totalni i bez pukotina. Neki događaji izostavljeni su iz zvaničnih politika sećanja, ali su zahvaljujući različitim aktivističkim naporima prisutni u javnom sećanju. Neki drugi događaji odsutni su i iz zvanične politike sećanja i iz javnog sećanja, ali ipak još postoje kao „mesto sećanja“1 (Nora) u tzv. komunikativnom pamćenju koje nastaje u miljeu prostorne blizine, redovne interakcije, te deljenja zajedničkih životnih iskustava i vrednosti (Asman 2011, 24).
U slučaju Zrenjanina probaćemo da rasvetlimo tek neke od postojećih aspekata politike i kultura sećanja. Tokom istraživanja nekoliko tema nametnulo se kao ključno za analizu: lokacije nekadašnjih logora Stajićevo i Begejci, čije je postojanje, način funkcionisanja i posledice koje su ostavili na živote zatočenika, još duboko u sferi potisnutog, zaboravljenog i nepriznatog. Ove dve zlokobne lokacije danas obavija neprijatna tišina, nelagoda, ali i otvoreno i nasilno protivljenje svakom pokušaju da se tema postojanja logora za ljude nesrpske nacionalnosti na teritoriji Srbije uključi u javno i zvanično sećanje.
Druga bitna, a dosta zanemarena i ignorisana tema, tiče se mirovnog aktivizma i antiratnog otpora koji je u Zrenjaninu bio izuzetno jak, javan i vidljiv – posebno tokom 1991. godine. O tome je sačuvan izvestan broj direktnih svedočenja iz tih godina, bogata građa iz lokalnog lista „Bečkerek“ koji je bio finansiran iz privatnih izvora, a izlazio je u periodu između aprila i decembra 1991. godine. Dokumenti nekih aktivističkih grupa koje su delovale u to vreme takođe govore o zrenjaninskom antiratnom otporu, i u širem smislu antiratnom otporu u Vojvodini2, a dostupni su i, doduše dosta retki, video zapisi o ovom aspektu novije zrenjaninske istorije. Ipak, ovakvi tipovi lokalno i regionalno orijentisanih antiratnih akcija još nisu dovoljno poznati široj javnosti, i dosta je izražena tendencija da se, trideset godina nakon ovih dešavanja, dosta olako usvoji slika o apsolutnoj i monolitnoj podršci građana/ki Srbije ratnoj politici koju je vodilo tadašnje rukovodstvo zemlje na čelu sa Slobodanom Miloševićem.
Naposletku, tekst se bavi i neizbežnom temom društveno-ekonomske transformacije Zrenjanina u periodu tzv. „tranzicije“ i privatizacije koja ju je pratila. Priča o Zrenjaninu u tom smislu ne može, i ne sme, biti potpuna bez uključivanja ove teme u oblast ovog istraživanja. Već je pomenuto u kojoj meri je tranzicijska i privatizacijska pustoš obeležila postojeći identitet grada i sliku koju njegovi stanovnici/e imaju o njemu. No, postoji još jedan veoma važan razlog da se Zrenjanin još dublje utisne na mapu otpora i radničkih borbi. To je činjenica da su radnici/e nekih od preduzeća ovog grada godinama vodili ogorčenu bitku za svoja prava, te da su u tom smislu odigrali i pionirsku ulogu u radničkom otporu devedesetih i dvehiljaditih godina u, tranzicijom teško pogođenoj Srbiji. Vladajući režim je tokom devedesetih godina ratove iskoristio kao priliku da se društveno bogatstvo nastalo imovinskom transformacijom slije u ruke malog broja ljudi bliskih režimu, dok je nova „demokratska“ vlast tokom dvehiljaditih nastavila s kriminalnim privatizacijama i urušavanjem socijalne pravde koristeći se neoliberalnim alatima koji su svoje ideološko opravdanje nalazili u revizionističkom pogledu na nedavnu (socijalističku) prošlost. Veza pitanja društveno-ekonomske transformacije i dominantnog poretka sećanja izuzetno je čvrsta i neraskidiva, jer je novostvorenom ekonomskom poretku oličenom u urušavanju radnih, ekonomskih i socijalnih prava, neophodna potpora u vidu odgovarajuće politike sećanja koja će objasniti zašto je put ka takvom društveno-ekonomskom poretku bio neminovan i jedini poželjan za „naš“ kolektivitet, za „našu“ naciju. U takvom poretku sećanja, pozitivno se vrednuju isključivo nacionalistički „podvizi“ koji se vezuju za oslobađanje nacionalnog kolektiviteta od pretnji i ugrožavanja koja, s jedne strane, dolaze od nacionalno „drugih“, ali i od proklamovanih stega i represije koje su nacionalnom biću nametnuli socijalizam i s njime povezan antifašizam. Nakon sloma evropskog socijalizma javlja se, dakle, fenomen anti-antifašizma, koji levicu i antifašizam doživljava kao neprijatelje nacije, i opasnost po kapitalistički društveni poredak. Tako, prema rečima profesora Todora Kuljića „i ovaj najnoviji anti-antifašizam treba čitati i kao preventivu protiv antikapitalizma“ (navedeno prema Pudar 2018, link).
Kako bismo ove tri teme što preciznije smestili u konkretni društveno-politički okvir današnjeg Zrenjanina, neophodno je u kratkim crtama predstaviti i dominantnu politiku sećanja u ovom gradu, koja se u ideološko-vrednosnom smislu uglavnom oslanja na već pomenutu „nacionalizaciju“ sećanja i s njom povezanu upotrebu prošlosti. Ta politika sećanja može se pratiti i kroz odabir tri Dana grada i s njima povezanim komemoracijama; kroz spomeničku baštinu nastalu 90-ih i kasnije; odnos prema spomeničkoj baštini i nasleđu i vrednostima antifašizma i socijalizma, te odnos prema krupnom kapitalu kao svojevrstan oblik anti-antifašizma.