Kako bi se lokalna kultura sećanja i zaborava stavile u širi kontekst, potrebno je osvrnuti se na istorijski razvoj ovog grada, koji se vezuje za istoriju Sandžaka, odnosno Raške: oblasti na jugozapadu Srbije u kojoj većinu stanovnika čine Bošnjaci/kinje. Sam termin „sandžak“ potiče od reči kojom su se u Osmanskom carstvu označavale zasebne teritorijalne jedinice. I sam naziv ove oblasti danas je predmet sporenja. Termin „sandžak“ češće je u upotrebi među bošnjačkim stanovništvom, koji pod time podrazumeva oblast od šest opština u Srbiji (Novi Pazar, Tutin, Sjenica, Prijepolje, Priboj, Nova Varoš) i šest u Crnoj Gori (Bijelo Polje, Rožaje, Plav, Pljevlja, Berane, Andrijevica). Kod srpskog stanovništva zastupljeniji je toponim Raška, kojim se zapravo insistira na srednjevekovnoj srpskoj državi koja se razvila u ovoj oblasti (Bieber, online).4
U sastav Srbije, odnosno Crne Gore, ova oblast ulazi nakon Prvog balkanskog rata, odnosno 1912. Sedište oblasti bilo je u Novom Pazaru. Međutim, Sandžak je još duže predstavljao sredinu s „nasleđenim sukobima iz prošlosti. Naime, četovanja i međusobna ubijanja Srba i Muslimana prestala su tek 1929… ali je do sporadičnih pljački dolazilo sve do početka (Drugog svetskog, prim. B.D.) rata” (Živković, 2011: 24). U periodu između dva rata, Sandžak je predstavljao izrazito nerazvijenu oblast u koju se nije ulagalo od strane države, uprkos bogatim prirodnim resursima (vid. Živković 2011; 2017). Više od pola stanovništva bilo je nepismeno, s visokom stopom smrtnosti novorođenčadi. Uglavnom su se bavili poljoprivredom na zadružni način – industrije gotovo da nije bilo, kao ni razvoja infrastrukture. Pored poljoprivrede, stanovništvo se takođe bavilo i zanatskom proizvodnjom, posebno u gradskim naseljima (Živković, 2017: 20-21). Pored ekonomske nerazvijenosti, problem su predstavljale i nasleđene tenzije u međuetničkim odnosima, koje su se često preklapale sa socijalnim. Agrarna reforma, koja je počela da se sprovodi 1919, ukinula je feudalne odnose, tako što je bogatijim (muslimanskim) begovskim porodicama oduzela zemljišne posede i prerasporedila ih seljacima. Međutim, zloupotrebe su u tom procesu bile česte, te su određeni predstavnici sandžačkih Muslimana tvrdili da je „zemlja oduzimana ne samo begovatu, nego i albanskim i muslimanskim seljacima“ (Živković, 2017: 22; vid. i Erić, 1958).
U takvom, izrazito nezavidnom stanju, Sandžak ulazi u Drugi svetski rat, tokom koga su na ovoj teritoriji bile aktivne nemačka i italijanska vojska, lokalni četnički odredi i odredi muslimanske milicije, ustaška vojska NDH, albanske vojne snage, kao i partizanska vojska. Dejstva ovih vojnih snaga često su se preklapala, ali su često imali sukobljene interese, što je dovelo do velikog stradanja civilnog stanovništva obe dominantne etničke zajednice, srpske i bošnjačke (Živković, 2017).
Interesi nemačke vojske prvenstveno su bili usmereni na eksploataciju rude na Kosovu, za šta je trebalo osigurati vlast u Novom Pazaru i Tutinu; za Italiju je Sandžak bio važan zbog povezivanja drugih osvojenih oblasti na Balkanu. Za Nezavisnu Državu Hrvatsku pripajanje Sandžaka značilo je pripajanje ove teritorije matici, jer su Muslimani smatrani Hrvatima koji su primili islam, Na sličan način, i Albanija je ovaj deo teritorije smatrala delom Velike Albanije (Živković, 2017: II). Četnički odredi su već 1942. ostvarili kolaboraciju s italijanskom vojskom, s ciljem da se teritorija Sandžaka etnički očisti od muslimanskog stanovništva – kulminacija ovog cilja desiće se u zimu 1943, o čemu će biti više reči kasnije. Odredi muslimanske milicije od početka rata nedvosmisleno su se priklonili okupacionim snagama Osovine, s ciljem da se Sandžak pripoji NDH, odnosno Velikoj Albaniji, te da se na taj način povrate odnosi i status koje je muslimansko stanovništvo imalo tokom Osmanskog carstva, kao i da se etnički očisti od lokalnog nemuslimanskog stanovništva (Živković, 2017: IV), o čemu će, takođe, biti više reči kasnije. Kada je reč o partizanskim odredima, Sandžak je predstavljao važnu poveznicu između Crne Gore i Srbije, za borbe protiv fašističkih snaga, kao i za sklonište – nakon pada Užičke republike, krajem 1941, Vrhovna komanda se povukla na teritoriju Nove Varoši na kojoj je stvorena nova slobodna teritorija, čime „područje Sandžaka postaje jedan od centara antifašističkog ustanka“ odakle su se planirale buduće ofanzive (Ibid, 2017:III).
Već 1941, vlast u Novom Pazaru uspostavljaju lokalni muslimanski i albanski čelnici, među kojima vodeću ulogu ima Aćif Hadžiahmetović Bljuta5, čija je politika bila usmerena ka integraciji Sandžaka s Albanijom, uz saradnju s nemačkim i italijanskim okupatorima. Spajanje sa Albanijom (samo)proglašeno je 16. juna 1941, propraćeno javnim manifestacijama. Do njega ipak nije došlo jer je bilo u suprotnosti s interesima Nemačke (Živković, 2017:96). Dolaskom nove vlasti, lokalno srpsko i jevrejsko stanovništvo bilo je izloženo sistematskom nasilju i torturi. Srpsko stanovništvo je zatvarano, fizički maltretirano, zabranjene su škole i štampa na srpskom jeziku (dok su muslimanska deca morala da uče albanski), ćirilica je izbačena iz upotrebe. Takođe, uveden je prinudni rad za građane srpske nacionalnosti, kao i plaćanje poreza i dodatnih novčanih nameta za potrebe lokalnih vlasti (Živković, 2017: 75, 94). Pripadnicima/ama jevrejske zajednice odmah po ulasku nemačkih snaga u Novi Pazar bilo je ograničeno kretanje, a sve kuće i radnje su bile obeležene (Mentović i Ajbl, 2019:78). Jevrejski trgovci morali su da predaju svoju robu drugim trgovcima na čuvanje, ali je ona svakako bila oduzeta i predata lokalnim vlastima – Aćif Hadžiahmetović bio je jedan od trgovaca u čijem posedu je završilo dosta jevrejske robe (Ibid: 80). U maju 1942, celokupno jevrejsko stanovništvo Novog Pazara odvedeno je u logor Staro sajmište u Beogradu, gde su i ubijeni. Sinagoga je demolirana, a sva dokumentacija je zapaljena: „Tako su uništili sve pisane i druge tragove o životu Jevreja u ovom gradu, koji su nastajali vekovima.“ (Ibid:89) Preostala imovina je rasprodata, a „Pored Nemaca, najveću korist od ove rasprodaje imali su najuticajniji ljudi u Albanskom komitetu, organima albanske vlasti, Biko Drešević sa svojim saradnicima, agenti nemačke policije i manji broj građana.“ (Ibid: 90). Nekoliko jevrejskih porodica iz Sjenice uspelo je da spasi i pobegne u Podgoricu u Crnoj Gori, gde su se skrivali pod lažnim imenom. Međutim, 1943. će biti otkriveni. Hapse ih četnici Pavla Đurišića i izručuju nemačkim vlastima – svi su pobijeni u logorima (Ibid:92). Kako navode Mentović i Ajbl (2019:110): „Danas u ovom delu Srbije nema više Jevreja.“
Saradnja između nemačkih okupacionih snaga i lokalnog muslimanskog stanovništva nastavićese i narednih godina, te se 1943. veliki broj lokalnih muslimana uključuje u SS diviziju „Handžar“ kao i u HIPO miliciju, odnosno bataljone koji su prvenstveno čuvali objekte od značaja za vojsku (Živković, 2017: 1061 – 1068). Istovremeno, spirali nasilja u Sandžaku pridružile su se, od samog početka rata, i četničke jedinice koje su vršile pokolj nad muslimanskim stanovništvom s ciljem da celu teritoriju etnički očiste (Živković, 2011; 2017; Radanović, 2016). Aktivne su bile četničke jedinice Koste Pećanca, Dragoljuba Mihailovića, Radomira Cvetića, Mašana Đurovića, ali je najstrašniji pokolj Muslimana/ki izvršen od strane četničkih jedinica majora Pavla Đurišića, u februaru 1943, kada ih pobijeno nekoliko hiljada u Pribojskom, Pljevaljskom, Fočanskom i Čajničkom srezu (Radanović, 2016: 81-87, vid. i Živković, 2011, 2017). Zločini su posebno bili surovi nad muslimanskim stanovništvom u okolini Priboja, ali se o njemu malo, ili nimalo, govori u srpskoj istoriografiji (Radanović, 2016: 82). Iako su neki autori skloni da ih pripisuju „osveti“ zbog zločina kojima su bili izloženi srpski civili u prethodnom periodu (vid. Živković, 2017: 919) Radanović napominje da „na području Pribojskog i Pljevaljskog sreza (za razliku od Podrinja 1941) nisu zabeleženi masovniji primeri zločina ustaša i Muslimanske milicije nad srpskim civilima, pogotovo ne uoči februara 1943.“ (2016: 87, vid. i Živković, 2017: 921).
Zanimljiva je i tvrdnja Živkovića (2017: 948) da su Prijepolje i okolina uspeli da izbegnu ovu spiralu nasilja i međusobno ubijanje lokalnog srpskog i muslimanskog stanovništva, prvenstveno zbog zalaganja lokalnih italijanskih komandanata, ali i viđenijih ljudi iz srpske, odnosno muslimanske zajednice koji su se, bez obzira na ideološke i verske razlike, založili za mir (Ibid: 954).
Kada je reč o anti-fašističkim snagama, odnosno Narodno-oslobodilačkoj vojsci (NOV) prve vojne formacije osnovane su već u septembru 1941, pod vođstvom Rifata Burdževića (Živković, 2017:285). Od 1942, formirane su i Prva partizanska Mileševska četa, koja je kasnije prerasla u bataljon, kao i Treća proleterska sandžačka brigada. Jedna od prvih većih vojnih operacija bio je napad na Pljevlja 1941, koji je bio bez uspeha, i uz velika stradanja civilnog stanovništva (Ibid: 311). Iste godine, nakon pada Užičke republike, na teritoriji Nove Varoši je formirana nova slobodna zona u kojoj nije bilo delovanja lokalnih milicija i četničkih snaga (Ibid:345). Za razliku od ostalih vojski i politika koje su bile aktuelne u ovom kraju za vreme Drugog svetskog rata, Komunistička partija Jugoslavije (KPJ) bila je jedina politička i vojna snaga koja je ovu oblast tretirala kao zasebnu oblast, insistirajući na saradnji između bošnjačkog i srpskog stanovništva (vid. Morrison i Roberts, 2014; Živković, 2017). Zemaljsko antifašističko veće narodnog oslobođenja Sandžaka (ZAVNOS) formirano je 20. novembra 1943, čime je Sandžak unutar nove Jugoslavije počeo i zvanično da se tretira kao zasebna administrativna jedinica sa svojim upravnim organima i institucijama. “Prvi predsjednik Predsjedništva ZAVNO Sandžaka bio je Sreten Vukosavljević, a za 3 potpredsjednika izabrani su: Murat-ef. Šećeragić, Dušan Ivović i Mirko Ćuković. Usvojeni su i važni dokumenti: Rezolucija o osnivanju ZAVNOS-a, Rezolucija o organizaciji ZAVNOS-a i Proglas narodu Sandžaka. ZAVNO Sandžaka je tako postao najvažnije narodno predstavničko, zakonodavno izvršno tijelo i političko rukovodstvo NOB-a u Sandžaku.”6 Ipak, 1945, ZAVNOS je ukinut u Jajcu, čime je jedan deo ove oblasti i zvanično pripojen Srbiji, a drugi Crnoj Gori.7
Kada je reč o nasleđu NOB-a, za sam grad Prijepolje, najznačajniji datum iz perioda Drugog svetskog rata je 4. decembar 1943, kada se odigrala Prijepoljska bitka. Sukob između partizanskih odreda, smeštenih u i oko stare bolnice (na levoj obali Lima) i nemačkih snaga kojima su pomagali lokalni kolaboracionisti, označio je početak Šeste neprijateljske ofanzive (tzv. „operacija Kugelblic“). Partizanskim snagama nanet je težak poraz, ali su već naredne godine uspeli da povrate izgubljene teritorije, i konačno oslobode Prijepolje 10. januara 1944.8 Obeležavanje Prijepoljske bitke tokom socijalističkog perioda bio je važan momenat zvanične kulture sećanja. Još 1954, na ruševinama nekadašnje partizanske bolnice podignut je monumentalan spomenik vajara Lojza Dolinara. Spomenik prikazuje otpor i borbu partizana u Prijepoljskoj bici, a na bareljefima na zidovima kompleksa koji prate tok bitke, ispisana su imena poginulih boraca/kinja.
Još jedan važan spomenik koji se odnosi na ovaj period, jesu spomen-biste narodnim herojima, smeštene u gradskom parku. U pitanju su biste četiri narodna heroja iz Prijepolja: Dušana Tomaševića-Ćirka, Ljubiše Miodragovića, Vladimira Perića Valtera i Milosava Stikovića.
Spomen obeležje koje je tokom socijalističkog perioda imalo jugoslovenski značaj je Memorijalni kompleks „Boško Buha“. Sagrađen je 1964. u znak sećanja na njegovu pogibiju u borbi protiv četnika. Kompleks je obuhvatao spomen-dom, biste samog Buhe ali i osam drugih partizana/ki-pionira/ki koji su poginuli tokom rata: Save Jovanovića Sirogojna, Vere Miščević, Dragana Kovačevića, Lepe Radić, Milana Mravlje, Ganimete Terbeši, Zlata Malakovskog i Mate Blažine, rad vajara M. Letice i Lj. Čabarkape. U okviru kompleksa postojao je i Muzej pionira NOB-a (vid. i Jokić, 1986).9 Jedan deo memorijalnog centra izgrađen je zahvaljujući sredstvima prikupljenim od „pionirskog dinara”, te je predstavljao jedno od najvažnijih mesta za okupljanje pionira/ki, učenika/ca u bivšoj Jugoslaviji. Tokom 1970-ih, izgrađeni su dodatni paviljoni u kojima su bili smešteni učesnici omladinske radne akcije izgradnje pruge Beograd-Bar. Status „nepokretnog kulturnog dobra od izuzetnog značaja” kompleks dobija 1986.
Tokom socijalističkog perioda, grad Prijepolje razvija se u jedan od najznačajnijih industrijskih centara bivše SFRJ. Tekstilni kombinat „Ljubiša Miodragović” osnovan je 1952. Proizvodio je platna, tkanine, radna odela i opremu, konfekciju. Fabrika „Jasen-Brodarevo” proizvodila je muške košulje, a „Iris” takođe konfekciju. Svaka od ovih fabrika imala je i pogone u okolnim selima, a, imajući u vidu da su većinu zaposlenih činile žene, na taj način im je omogućeno da žive i rade u rodnim mestima (vid. i Bonfiglioli, 2020).10 Samo u tekstilnoj industriji bilo je zaposleno oko 5.000 ljudi. Pored ovih fabrika od velikog značaja bila je i fabrika lepila „Elan”, osnovana 1958. (koja radi i danas), kao i fabrika obuće „Limka”, koja je danas podeljena na dva preduzeća.11 Takođe, Fabrika automobila Priboj (FAP) u Prijepolju je imala „Livnicu”, a radilo je i građevinsko preduzeće „Rad”, koje je praktično izgradilo posleratno Prijepolje. U gradu je takođe postojao lanac trgovinskih radnji, „Sokolica”.12
Većina ovih fabrika bila je smeštena u novom delu grada, Kolovrat, gde su počela da niču nova (radnička) stambena naselja. Izgrađuje se nova infrastruktura grada, unapređuju se zdravstveni i obrazovni sistem. Pokreću se lokalni mediji: Radio Prijepolje i nedeljne novine „Glas Polimlja“. U centru grada, izgrađen je i novi Dom revolucije, u kome se održavaju sve najznačajnije kulturne manifestacije u gradu, smeštaju se biblioteka, muzička škola, amatersko pozorište.13 Takođe, Prijepolje je često bilo grad domaćin Međurepubličkim sportskim igrama (MOSI), pokrenutim početkom 1950-ih. Reč je o najznačajnijoj amaterskoj sportskoj manifestaciji za mlade iz nekadašnjih republika SFRJ: Bosne i Hercegovine, Srbije i Crne Gore. Igre su ukinute 1992. a ponovo pokrenute 2001.14
Početkom osamdesetih, Jugoslavija ulazi u ozbiljnu društvenu, političku i ekonomsku krizu koju obeležava serija štrajkova čiji broj se povećava iz godine u godinu. Štrajkovi su uglavnom insistirali na očuvanju državne imovine, smanjenju klasnih razlika, ograničavanju moći menadžerskim strukturama, jačoj centralizaciji jugoslovenske države i ekonomskog sistema, te očuvanju radničke klase (vid. Musić, 2019). Međutim, ubrzo će se zahtevi štrajkača odmaći od socijalnih i ekonomskih zahteva ka nacionalističkoj retorici koja je bila u skladu s interesima srpske političke elite koja kreće s organizacijom „antibirokratskih mitinga“ koji su često služili i za obračune s „nepodobnima“ na nacionalnoj osnovi (Ibid.). Naš sagovornik (koji se u to vreme nalazio na direktorskoj funkciji jedne od fabrika) priseća se da su radnici iz Prijepolja odlazili „u autobusima po Srbiji“ na razne proteste. Istovremeno, politički raspad zemlje pratio je i raspad ekonomskog prostora. Fabrike u Prijepolju su tokom 1990-ih ili prestale sa proizvodnjom, ili su radile sa znatno manjim kapacitetima.
Svaka firma u Jugoslaviji koja pravi obuću ima svoju kvotu izvoza. Ako je nekoj izvoz potrebniji, dakle treba joj veća kvota, može da je otkupi od druge firme. Limka od, na primer, Peka (druga velika fabrika obuće iz Slovenije, p. a.). Međutim, tada počinje inflacija, privatizacija, s političkim raspadom išao je i ekonomski raspad, i izvoz je postao nemoguć.15
U narednom poglavlju biće predstavljeno sećanje na period 1990-ih. Ali, važno je napomenuti da za razumevanje ovih narativa i politika memorijalizacije, događaji iz Drugog svetskog rata imaju ogroman uticaj na to kako se određeni događaji pamte: neki postaju predmet zaborava, dok su neki predmet sukobljenih sećanja.