Položaj verskih i nacionalnih manjina u Somboru tokom devedestih
Sombor je grad sa dugom tradicijom multikulturalizma i zajedničkog života. Tokom više vekova, na njegovom području zajedno žive različite nacionalne i verske zajednice. Ravnoteža i saradnja među njima menjala se, a odnosi su se zaoštravali u kritičnim periodima, kao što je bio rat ’90ih. Čak i tada jedan deo Somboraca želeo je da veruje u ideju pacifizma, multikulturalizma i tolerancije. Tokom oktobra meseca 1992. godine, pokrenuta je akcija Povelje za mir, koju je potpisalo 20.000 Somboraca, zajedno sa „ključnim opozicionim strankama, nacionalnim partijama i partijama na vlasti“*1. Inicijator Povelje, dr. Panta Lazić tada je rekao o svom gradu:
„Sombor je uvek bio grad mira i međusobnog poštovanja i danas u njemu živi u skladnim odnosima 26 nacija. Skoro je nađen dokument koji svedoči da je Sombor još daleke 1698. godine bio otvoren grad i još iz vremena Turaka velik, moćan i snažan trgovački centar. (…) Pogledajmo savremeni trenutak – Sombor tridesetak kilometara od prve borbene linije, somborska bolnica prva u Srbiji transformisana u ratnu, prvi ranjeni borac u njoj je lečen. U njoj je danas tretirano više od 1.200 boraca, civila svih nacionalnosti, veroispovesti i ideoloških opredeljenja i što je još bitnije svi su tretirani sa istim pristupom čoveku. Zbog toga Sombor ima moralnog prava da se izjasni kao grad mira i dobrosusedstva, da bude rasadnik ideja mira.“*2
Uticaj pacifističkih ideja bio je ograničen, jer one nisu bile u skladu sa politikom države koja je ponajviše određivala tok dešavanja. Takva politika delala je na štetu nacionalnih i verskih manjina, a prvi važniji potez u tom smeru bila je tzv. „Jogurt revolucija“ koja je ukinula autonomiju Vojvodine i dovela do degradacije njihovog položaja. Efekti revolucije videli su se kroz „čistke“ u javnim preduzećima i instutucijama, čime je smanjen udeo predstavnika manjina, ali i kroz umanjenje kulturne autonomije.
Rat na prostoru ex-JU doveo je do daljeg pogoršanja položaja nacionalnih i verskih manjina – više nije samo reč o neravnomernoj zastupljenosti u institucijama, nemogućnosti da se školuju na svom jeziku, već su po sredi i ozbiljne pretnje po fizičku bezbednost. Iza floskula da Srbija nije u ratu, da državno rukovodstvo teži miru, krila se dijalektika koja je na dnevnom nivou proizvodila mržnju prema drugim nacijama, prema svima koji su preispitivali poteze vlasti. U kontekstu Sombora, težnje manjina da poprave položaj tumačene su kao nastojanja ka secesionizmu – stanovništvo je plašeno da su manjine eksponenti stranih sila, unutrašnji neprijatelji koji dalje rade na dezintegraciji Srbije.
Iz takvog diskursa mržnje proizašli su i napadi na nacionalne i verske manjine u Somboru. Glavni nosioci politike obračunavanja sa neistomišljenicima bili su sledbenici Vojislava Šešelja i njegove Srpske radikalne stranke. Raspon njihovih zlodela kretao se od verbalnih uvreda, pretnji do fizičkih napada i upotrebe oružja.
Podaci tri uzastopna popisa iz 1981, 1991. i 2002. godine*3 pokazuju trend nacionalne homogenizacije na teritoriji opštine Sombor. Takve promene prati uvećanje najdominantnije, srpske nacionalne grupe, uz istovremeni pad broja pripadnika dve druge najbrojnije nacionalne zajednice – Hrvata i Mađara. Najveći pad broja pripadnika hrvatske nacionalne zajednice dešava se u periodu pre početka rata, kada je ratnohuškačka retorika dobila na zamajcu, a strah se proširio među pripadnicima nacionalnih manjina. U tom periodu, između 1981. i 1991. godine njihov broj umanjuje se za 3.500 (23,57%).
Broj pripadnika Mađarske nacionalnosti relativno ravnomerno je opadao tokom vremena – na svakih 10 godina on se smanjivao za 3.000-3.500 (18,16% -19,56%). Zanimljivo je i da je dolazilo do rasta nadnacionalnog, jugoslovenskog, indentiteta tokom 1991. godine, kao svesnog otpora budućem sukobu i nacionalnoj podeljenosti. Taj identitet, kao i sama SFRJ, bio je slomljen nakon rata, te podaci popisa iz 2002. godine pokazuju da se broj Jugoslovena smanjio za 10.232 (66,74%). Promene u verskoj pripadnosti u Somboru pokazuje sličan trend kao i promene slike nacionalne pripadnosti – istovremeni porast pravoslavnih od 16.831 (38,99%) prati smanjenje broja katolika od 5.041 (15.95%).
Pritisak na nacionalne i verske manjine nije bio ravnomeran tokom ratnih godina, već se njegov intezitet menjao. Svedoci tih dešavanja navode da je moguće identifikovati dva glavna talasa koja se vezuju za početak i kraj rata – prvi talas zauzima drugi deo 1991. godine i veći deo 1992. godine, dok se drugi vezuje za 1995. godinu i pad Republike srpske Krajine, te veliki priliv izbeglica u opštinu Sombor.
O dešavanjima u somborskoj opštini stanovnici su saznavali većinom kroz lokalne medije. Somborske novine imaju dugu tradiciju iza sebe (izlaze od 1954. godine) i bile su jedini lokalni list koji je izveštavao o dešavanjima na lokalu tokom ’90ih. Pozicija Somborskih novina menjala se takođe tokom rata – na samom početku oni izveštavaju objektivnije, sa dozom kritičkog preispitivanja, uključivanja više strana. Prve godine rata otvoreno se suprotstavljaju nacionalnoj mržnji, kolumnisti osuđuju srpski nacionalizam i njegove agresivne ispade na štetu nacionalnih i verskih manjina. Vremenom, njihova kritička oštrica tupi, objektivnost zamenjuje pristrasnost koja sve više liči na izveštavanje pro-vladinih medija. Izveštavanje o napadima na manjine skoro isčezava sa njihovih stranica tokom 1995. godine, a pacifistčku poziciju sve više zamenjuje ratnohuškački angažman.
1. N. Maširević, Čovek u srcu grada, Somborske novine, broj 1995, 30. oktobar 1992.
2. Isto
3. Republički zavod za statistiku, https://www.stat.gov.rs/
4. Republički statistički zavod 1991. godine uvodi kategoriju „Bunjevci“ za posebnu hrvatsku etničku grupu, pa ukupan broj pripadnika hrvatske manjine dobijamo sabiranjem kategorije „Bunjevci“ sa kategorijom „Hrvati“
Pritisci prema katoličkoj verskoj zajednici
Katolička zajednica u Somboru vezuje se za različite nacionalne grupe, od kojih su hrvatska i mađarska najbrojnije. Dva glavna napada na katoličku crkvu i njene vernike, desila su se 1992. godine – najpre je bačena bomba u dvorište Karmelićanske crkve u Somboru*5, a zatim je i ubijen domar u porti crkve u Kljajićevu.*6
Nakon prvih meseci rata u Hrvatskoj, estetika Sombora značajno se promenila – novinari izveštavaju o velikom broju naoružanih lica na ulicama grada, bez obzira da li je reč o JNA, TO ili dobrovoljačkim jedinicama. Sve češći su incidenti u kojima dolazi do pucanja iz vatrenog oružja, bilo da je reč o izlivima „radosnih“ osećanja ili obračunu sa neistomišljenicima. Kao glavni vinovnici nereda u Somboru vide se dobrovoljci koji su se vratili sa ratišta:
„Tragajući za istinom došli smo do podataka da ima izvestan broj pripadnika oružanih formacija koji su u ime dobrovoljačkog učešća u ratu zaboravili sve zakonske pa i ljudske normative, i neovlašćeno se u uniformi i sa naoružanjem pojavljivali u gradu, „igrajući“ se sa pištoljima, automatima i bombama tamo gde im nije mesto.“*7
„U svadbama, u kolu, pred oltarom, poigravaju pištolji za bokom, a okolo ni jednog jedinog neprijatelja. Više se letos prodalo oružja nego lubenica, sada su „kašikare“ u modi.“*8
Samo u januaru 1992. godine bačeno je 6 bombi u Somboru i njegovoj okolini. Za vreme dočeka nove 1992. godine bilo je dosta pucnjave iz vatrenog oružja, a jedna od eksplozija desila se pak i unutar dvorišta Karmelićanske crkve u Somboru. Tom prilikom bačena je bomba čija je eksplozija nanela materijalnu štetu, ali niko nije stradao.*9 Novinari koji izveštavaju o ovom događaju, izražavaju jasan stav da je potrebno ograditi se od takvog događaja, izliva mržnje prema drugim verskim konfesijama:
„Rušenjem se neće ništa postići ni rešiti. (…) pametna i dobra politika ne gradi se na tuđoj nesreći. A nesreća je i kada se atakuje na katoličku svetinju.“*10
Tekstovi ukazuju na potrebu zajedničkog života, tolerancije i mira među nacionalnim i verskim grupama koje je vladalo i pre početka rata. Novinari staju u odbranu hrvatske i mađarske nacionalne grupe, kao najbrojnijih predstavnika katoličke vere, te ne dovode u pitanje njihovu lojalnost prema državi Srbiji i dalje kažu:
„Lako je kidati dobre veze među brojnim nacionalnostima u Somboru, ali je plemenitije i časnije jačati ih i čuvati.“*11
Pored novinara i istaknuti politički akteri iz Sombora takođe su osudili napad na Karmelićansku crkvu. Demokratska stranka inicijarala je zajednički skup 8 političkih stranka i predstavnika lokalne vlasti koji su doneli zajedničko saopštenje kojim se osuđuje napad.*12 Za ovo delo optuženi su dvojica dobrovoljaca, Momčilo Pušin (20) i Alen Ristić (19), isti oni koji će par dana kasnije baciti bombu i u dvorište predstavnika DSHV, Mate Matarića.*13 Za oba ova dela oni će biti krivično gonjeni, te će dobiti minimalne kazne zatvora od 3 i 4 meseca.*14 Takva mala kazna govori o tome kako je sudstvo, pod patronatom vlasti, gledalo blagonaklono na ovakve incidente.
Drugi incident koji se vezuje za napade na katoličku zajednicu desio se u kasnim večernjim satima 16. juna 1992. godine. Tada je u Kljajićevu ubijen Johan Reb (82), penzioner i domar Katoličke crkve. Za ubistvo su optuženi Stanko Trkulja (26), Dejan Godić (21) i maloletni S.N. (17), meštani Kljajićeva. Oni su provalili u Katoličku crkvu, gde su zatekli Johana Reba. Tražili su novac od njega, mučili ga, a zatim izboli čak 32 puta nožem. Sa mesta zločina odneli su 8.000 dinara i nekoliko paketa nemačke kafe.*15
Neposredno nakon ubistva, stanovnici Kljajićeva organizovali su skup na kome su se javno ogradili od takvog zlodela. Tada su i javno osudili izlive mržnje i netrpeljivosti prema verskim i nacionalnim zajednicama:
„Svaki pošten čovek u Kljajićevu mora se stideti toga što je učinjeno u našem selu. Obrukali smo se svi, bez obzira što nemamo nikakve veze sa s tim, jer je ubijen star čovek koji je sa nama pošteno živeo i radio, decenijama. Šta je ovaj čovek učinio, zar je stradao samo zato što je Nemac?“*16
Somborske novine zanemarile su ovaj slučaj i nisu dalje izveštavale o njemu, te njegovi ne čitaoci nisu mogli znati za šta su optuženi počinioci zločina i na koliko su kažnjeni.
5. Čuvajmo mir, Somborske novine, broj 1953, 10. januar 1992.
6. David Kecman, Selo osudilo zločin, Somborske novine, broj 1977, 26.jun 1992.
7. M.T, Opasni rafali u nebo, Somborske novine, broj 1954, 17. januar 1992.
8. N. Maširević, Grmljavine ćutanja, Somborske novine, broj 1956, 31. januar 1992.
9. Čuvajmo mir, Somborske novine, broj 1953, 10. januar 1992.
10. Milenko Beljanski, Reći dosta, Somborske novine, broj 1953, 10. januar 1992.
11. Isto
12. Čuvajmo mir, Somborske novine, broj 1953, 10. januar 1992.
13. Optuženi bombaši, Somborske novine, broj 1958, 14. februar 1992
14. Osuđeni bombaši, Somborske novine, broj 1961, 6. mart 1992
15. David Kecman, Selo osudilo zločin, Somborske novine, broj 1977, 26.jun 1992.
16. Isto
Pritisci prema hrvatskoj nacionalnoj zajednici
Na samom početku rata Antun Matarić, prestavnik DSHV dao je intervju za Somborske novine. Tada je izneo stav o položaju hrvatske manjine, pritiscima i pretnjama na hrvatsku zajednicu, ali je i pomirljivo pozivao na suživot:
„Ima slučajeva da se pojedinim porodicama preti, nazivaju ih ustašama, preti se: sve ćemo vas poklati i daje im se određeni rok do kada se moraju iseliti. Te pretnje su telefonom i u vidu pisama.
Što se tiče kulturne autonomije koja je sada aktuelna tema i koja je u ime DSHV podneta Skupštini Srbije na usvajanje, ne vidim neki opravdani razlog da mi nemamo na radiju i televiziji svoj termin, pa i svoje novine, tamo gde je većinsko hrvatsko stanovništvo i škole i kulturne institucije. Zašto bi to nekome smetalo?
Pozivam sve građane, građane svih nacionalnosti da se svi mi u Somboru tako ponašamo da se međusobno uvažavamo, da međuljudski odnosi ne budu ništa drugačiji nego kakvi su bili.“*17
Antun Matarić tada je konstatovao da je stanje u Somboru bolje nego u drugim gradovima, da vlada veći nivo tolerancije, te da nije došlo kao u Subotici i Baču, da u crkvama eksplodiraju bombe. *18 Par meseci kasnije i to se promenilo napadom na Katoličku crkvu u Somboru, nedugo zatim i na kuću Mate Matarića, dok pretnje Hrvatima postaju sve učestalije.
Trećeg januara 1992. godine, odjeknula je bomba i u dvorištu Mate Matarića, jednog od osnivača političke stranke Hrvata DSHV. Napad na Matarića desio nakon što ga je prozvao Željko Ražnjatović Arkan na lokalnom radiju. *19 Tada je Arkan pozvao na javni linč Matariča, poručivši mu da ima 3 sata da se spakuje i ode, jer je „ustaša“ koji treba na Trgu bana Jelačića da otvori poslastičarnicu. *20 Kasnije, krajem marta 1992. bačena je još jedna bomba kašikara u Matarićevo dvorište. *21
Policijske snage Sombora uhapsili su dvojicu dobrovoljaca kojima se stavljaju na teret bacanje bombe u dvorištu Karmelićanske crkve i bombe u dvorištu Mate Matarića početkom januara 1992 godine. U pitanju su dva mladića, povratnici sa ratišta – Momčilo Pušin (20) i Alen Ristić (19). Njima se stavljalo na teret krivično delo izazivanja opšte opasnosti i nedozvoljeno nošenje oružja,*22 ali ne i ugrožavanje života/pokušaj ubistva, odnosno širenje nacionalne mržnje i netrpeljivosti. Zbog toga su i kazne bile dosta blage, te su osuđeni na 3 i 4 meseci zatvora. *23 Povodom druge bombe na kuću Matarića nije pokrenut nikakav sudski postupak.
Neposredno nakon napada, Matarić je poručio da ne želi otići, jer bi tada za njim otišli i mnogi Hrvati iz Sombora. DSHV tražio je zaštitu od strane države Srbije, ali je nikada nije dobio. *24 Mata Matarić nastavio je da prima pisma preteće sadržine, te su ga ovakvi pritisci i strah za bezbednost porodice naterali da se ipak odseli, ali na relativno neutralno tle – u Mađarsku. Nakon 15 godina provedenih van Sombora, Mate Matarić danas živi u Somboru, no nerado pristaje da govori o prethodnim dešavanjima, verujući još uvek da mu neko može nauditi.*25
Kao i u slučaju napada bombom na Katoličku crkvu i ovde su Somborske novine i političke partije na vlasti i skoro sve opozicione stranke osudile napad na kuću Mate Matarića.*26 Međutim, svi oni su težili održanju statusa quo, te poricali gubitak prava nacionalnih manjina. Težnju manjina da poprave svoj položaj, osuđivali su kao pokušaji secesionizma, nastojanja da se Vojvodina odvoji od Srbije.
U želji da se ograde od politike hrvatskog rukovodstva, ali i da se zaštite od napada i izliva nacionalističke mržnje prema Hrvatima u somborskoj opštini, predstavnik DSHV Antun Matarić, naglašavao je distinkciju između hrvatskog rukovodstva i hrvatske zajednice u Vojvodini. On je kritikovao HDZ, ukazujući na fašisoidni karakter stranke, te je apelovao da se agresija ne sprovodi prema hrvatskoj manjini u Srbiji. *27 Međutim, uprkos ovakvom distanciranju, deo populacije vršio je pritiske i pretnje prema hrvatskoj manjini, a to je u najblažu ruku bilo tolerisano od strane državnih organa, a često i direktno podstaknuto.
Manda Prišing, mirovna aktiviskinja iz Sombora, svedok svih ovih dešavanja, ali i osoba koja je takođe doživela brojne pretnje i neprijatnosti, smatra da je pritisak na hrvatsku nacionalnu zajednicu bio izraženiji, nego na mađarsku, jer su percipirani kao veći neprijatelji. Iako je pritisak na Hrvate bio veći, izveštavanje o tome u Somborskim novinama bilo je manje u odnosu na probleme mađarske manjine.*28 Posebno simptomatičan je period tokom 1995. godine, a Manda o njemu kaže:
„Te 1995. godine u Somborskim novinama ničeg nema, a ja se dobro sećam šta je sve bilo. Međusobno su se mladići ubijali pištoljima, bilo je nasilja raznog, bilo je nasilnog useljavanja u kuće…o tome samo u tragovima. Nije bilo struje, nije bilo grejanja, bilo je svega i svačega, a u Somborskim novinama samo se kobojagi pisalo o kulturi.“*29
Tada nije moglo da se pročita o organizovanom odlasku Srba u Bački Monoštor u kome većinom žive Hrvati. Oni nisu dolazili iz susednog grada, već iz Kljajićeva koje je oko 40km udaljeno. Odlazili su u kafane gde su se Hrvati okupljali i tu ih sve vređali po nacionalnom osnovu. Ta se situacija nekoliko puta ponovila, a dolazilo je do fizičkih obračuna. Svedoci kažu da se policija nije trudila da spreči ovakve incidente, šta više oni uglavnom nisu ni izlazili na lice mesta po primljenoj prijavi.*30
Manda Prišing nikada se nije izjašnjavala kao pripadnica hrvatske nacionalne manjine, niti je bila član bilo koje stranke niti udruženja sa nacionalnim predznakom. No, uprkos tome, njenu kuću su još od leta 1991. godine učestalo zvale anonimne osobe kako bi ih pitali da li prodaju imanje, a dolazili su i lično kako bi se o tome raspitali. Kasnije ti upiti prerasli su u pretnje – psovala im se majka „ustaška“ i pretilo da imaju „rok od 24h da se isele“.*31 Zoran Čota, danas član predsedništva DSHV iz Sombora, takođe je primao preteće anonimne pozive i naređivano mu je da se ekspresno iseli.*32 Čota kaže:
„Dosta su pojedini ljudi bili zaplašeni. Bilo je delova grada, primerice Nenadići iz kojih su se Hrvati masovnije iseljavali. Kada su pretnje telefonom postale intezivnije, ljudi su nerado o tome razgovarali.“*33
Somborske novine nisu trošile previše reči kako bi pisale o ovim događajima. Retki su tekstovi koji izveštavaju o pritiscima na hrvatsku manjinu – čak i kada pišu o tome, izveštaji su šturi, nepotpuni, nejasni, čak i netačni. Oni izveštavaju da su građani Sombora primali preteće anonimne pozive, ali ne kažu da su ti građani Sombora hrvatske nacionalnosti. Izveštavalo se i o osobama koje su zauzimale tuđe kuće, ne navodeći da su u pitanju vlasništva hrvatskih građana i predstavljajući da ih policija vešto rešava *34(dok je u stvarnosti većinom nemo posmatrala).
Manda Prišing, koja je sarađivala sa Crvenim krstom u Somboru, kaže da su izbeglice bile navođene od strane državnog vrha, odnosno dobar deo njih tačno je znao na kojim adresama žive hrvatske porodice.*35 Njihovo prisustvo u Somboru, inače znanom po velikom broju izbeglica, dramatično se uvećalo tokom 1995. godine kada je u avgustu te godine došlo do pada Krajine:
„Dešavalo se da idu rano ujutro ulicom, zvone ljudima i pitaju koja je hrvatska kuća. Jedno jutro sam čula kada su tako komšiju preko puta probudili. On je izašao i rekao: ,E u ovoj ulici nema hrvatskih kuća.’ Oni su ipak saznali koja je to kuća bila i nasilno su se uselili u nju.“*36
Zoran Čota, pak, je svedočio o vezi pritisaka koji su dolazili od strane državnog vrha i ostrašćenog dela građana, radikalski nastrojenog, koji je zastupao ideju iseljavanja Hrvata:
„U Svetozaru Miletiću moji prijatelji imali su ozbiljne pritiske. Muški član porodice Antolović prilikom povratka iz inostranstva bio je zadržan na granici, gde je od strane srpske policije bio ispitivan, ali i fizički maltretiran. Nakon što se takva situacija na granici ponovila nekoliko puta, on je odlučio da se iseli iz Srbije. Našao je porodicu u blizini Osijeka koja je htela da izvrši razmenu kuća. Dok je tamo ugovarao razmenu, njegova žena koja je ostala u Miletiću dvoumila se da ode, ali nakon što joj je ispred kuće došlo desetak automobila da joj svira i preti, ona se spakovala i otišla.“*37
Zvanična politika srpskog državnog vrha generisala je mržnju prema hrvatskoj zajednici. Nju su optuživali da dobijaju oružje od HDZ i dalje ga distribuiraju među sobom, pripremajući teren za otcepljenje. Uobičajno je bilo poistovećivanje hrvatstva i ustaštva, ideje da su Hrvati genocidan narod. Takvu ideologiju zdušno je prihvatila i dodatno zaoštrila Srpska radikalna stranka. Sa takvim akterima, u takvoj atmosferi ’90ih nikakvi događaji ne mogu se smatrati slučajnim, niti iznenađujućim. Iako je većinu prisutnih iznenadio i zgrozio upad radikala na tribinu u Somboru na kojoj je predstavljena knjiga Vesne Krmpotić, to je bio samo još jedan od događaja koji su logična posledica mržnje prema drugome.
Vesna Krmpotić, pesnikinja inspirisana hinduizmom, privukla je pažnju Radikala svojim „sumnjivim imenom i ideologijom“. Na samom početku večeri došlo je do incidenta kada su pripadnici Srpske radikalne stranke, na očigled svih prisutnih, vređali Vesnu rečima:
„Kurvo! Marš iz ovog grada, došla si da propovedaš svoju religiju, jer si sledbenik Sai Babe, a ovo je srpski grad. Neka je proklet svaki Srbin koji ostane do kraja da je sluša.“ Svedoci tog događaja ukazuju i da Radikali nisu propustili priliku da joj opsuju „majku ustašku“.*39
Statistički podaci pokazuju da je najveći broj stanovnika hrvatske nacionalnosti otišao iz somborske opštine pre početka rata. Najveći broj onih koji su tu boravili tokom rata bili su istrajni u ideji da ostanu bez obzira na pritiske, pa je i umenjenje njihovog broja za 6,75%. Zoran Čota kaže:
„Dosta nas je bilo uporno u tome da želimo ostati. Ja sam rođen u Stanišiću, tu sam živeo do 6 godine, od tada živim u Somboru. I danas smatram da je ovaj grad toliko i moj, da ne znam šta bi moralo da se desi da bih se odselio.“ *40
Donošenjem Zakona o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina, Hrvati su u Somboru i Srbiji položaj nacionalne manjine dobili tek 2002. godine, od kada su im zagarantovana prava manjina. Vlast u Srbiji čine iste one partije koje su svoje pozicije izgradili ’90ih na podsticanju netrpeljivosti prema drugim nacionalnostima. Njihova šovinistička i nacionalistička retorika nalazi plodno tle i danas, 30 godina od početka rata, kada se još uvek održavaju tenzije sa Hrvatskom koje služe dobijanju političkih poena i podrške unutar države. U dnevno-političkom potkusurivanju, hrvatska manjina izvlači deblji kraj i biva neosnovano optuživana, stoga i dalje ima status jedne od najomraženijih manjina.
17. Prava mera ugroženosti, Somborske novine, broj 1930, 2. avgust 1991.
18. Isto
19. J. Paripović, Grad koji je oboleo od rata, Borba, 17.januar 1992.
20. Dejan Oršić, Eksplozivno Dvorište Mate Matarića, Borba, 20. januar 1992.
21. Još tri bombe, Somborske novine, broj 1964, 27. mart 1992.
22. Optuženi bombaši, Somborske novine, broj 1958, 14. februar 1992
23. Osuđeni bombaši, Somborske novine, broj 1961, 6. mart 1992
24. Dejan Oršić, Eksplozivno Dvorište Mate Matarića, Borba, 20. januar 1992.
25. Mate Matarić, jedan od osnivača DSHV, Intervju dat za Centar za primenjenu istoriju, novembar 2020.
26. Čuvajmo mir, Somborske novine, broj 1953, 10. januar 1992.
27. Isto
28. Manda Prišing, aktiviskinja tokom ’90ih, Intervju dat za Centar za primenjenu istoriju, decembar 2020
29. Isto
30. Isto
31. Isto
32. Zoran Čota, član DSHV, Intervju dat za Centar za primenjenu istoriju, decembar 2020.
33. Isto
34. I. Basarić, Zaštitićemo svakog našeg građanina, Somborske novine, broj 2143, 8. septembar 1995.
35. Manda Prišing, aktiviskinja tokom ’90ih, intervju dat za Centar za primenjenu istoriju, decembar 2020.
36. Isto
37. Zoran Čota, član DSHV, Intervju dat za Centar za primenjenu istoriju, decembar 2020.
38. David Kecman, Ruženje duše, Somborske novine, broj 2100, 11. novembar 1994.
39. Manda Prišing, aktiviskinja tokom ’90ih, Intervju dat za Centar za primenjenu istoriju, decembar 2020.
40. Zoran Čota, član DSHV, Intervju dat za Centar za primenjenu istoriju, decembar 2020.
Pritisci prema mađarskoj nacionalnoj zajednici
Položaj nacionalnih manjina u Vojvodini značajno je pogoršan ukidanjem autonomije Vojvodine, a dalja degradacija njihovih prava nastavljena je rasplamsavanjem rata. Najglasniji u borbi za prava manjina bili Mađari, kao najbrojnija nacionalna manjina u Vojvodini, te njihovi politički predstavnici DZVM i LSV. Te dve stranke, učestalo su u provladinim medijima nazivane secesionističkim i izdajničkim, pa je protiv njihovih lidera vršena medijska hajka. Zahtevi mađarske zajednice pre svega su se ticali veće kulturne autonomije koja bi im omogućila ravnopravan položaj i puno ostvarivanje svojih prava. Na tu temu Ištvan Kabok, predstavnik DZVM iz Telečke (opština Sombor) kaže:
„Kulturne institucije nasilno su fuzionisane sa sličnim srpskim organizacijama. Stvorene su neke mađarske sekcije, odeljci i slično. Na taj način smo marginalizovani. Slično se dogodilo i sa školama. Pripajaju se srpskim obrazovnim ustanovama ili se čak ukidaju. Upis đaka u srednje škole na mađarskom nastavnom jeziku izrazito je licemeran. Usitnjava se na sve strane, kako bi se otvorilo što manje odeljenja.“*41
Ištvan Kabok konstatuje da prve godine rata ne postoji masovno ugrožavanje prava Mađara u somborskoj opštini, ali ipak su vidljivi nasumični incidenti koji stvaraju osećaj ugroženosti i straha kod mađarske zajednice:
„Kapela na Malom katoličkom groblju je ošećena. Krstevi su okrenuti naopako, a kosturnica otvorena.*42 Na kuću čelnika DZVM u Kruščiću ispaljen je rafal. Preti se telefonom u stilu ,Ti si prvi na meti’, ,Moraćemo da vas maknemo’.“*43
Zastrašivanje mađarske manjine odvijalo se po sličnom obrascu kao i hrvatske. U selu Svetozar Miletić učestalo su dolazili Srbi iz sela Stanišić i maltetirali Mađare. Svedoci kažu da su ove pretnje uredno prijavljivali policiji, ali ona nije uspevala ni da izađe na lice mesta.*44 Postojale su i ovde osobe koje su zvale telefonom ili dolazile lično na adresu pripadnika mađarske manjine i davale im 24h da se isele, šarali im kuće pretećim grafitima*45, dok su Radikali kačili preteće bilborde u Bezdanu.*46
Pitanje učešća u ratu mađarske nacionalne zajednice takođe je diglo buru u javnom prostoru. Značajan broj dezertera nacionalnih manjina izbegavao je vojni poziv, uplašeni za vlastiti život, ne videći sukob u ex-JU kao kao njihov rat. Pobune dezertera dešavale su se širom Vojvodine, te u gradovima poput Sente i Ade, u kojima je značajano bila zastupljena mađarska nacionalna manjina. Sam lider LSV Nenad Čanak odbio je da uzme oružje, nakon čega je prisilno mobilisan. Andraš Agošton, lider DZVM, na temu učešća Mađara u ratu kaže:
„Mi (Mađari prim.aut) ćemo biti lojalni državi u kojoj živimo, ali da ona ima međunarodno priznate granice. Ako to bude Velika Srbija, a mi živimo u njoj, ako njene granice budu međunarodno priznate, mi ćemo ih braniti. Ovo što se sada dešava je građanski rat u kome ne želimo da učestvujemo. Prema mojim podacima, na frontu se nalazi čak 10% pripadnika mađarske nacionalnosti. Smatram da se Mađari u Vojvodini mobilišu umesto Albanaca, Muslimana, pa čak i Srba. To je ono protiv čega se mi borimo, kao i protiv gorke činjenice da je zbog straha od rata i prisilne mobilizacije 20.000 Mađara pobeglo iz Jugoslavije.“*47
Ladislav Sladek, predstavnik DZVM, povrđuje ove navode i konstatuje da je prisilna mobilizacija, uz ekonomsku probleme izazvane ratom, bila glavni razlog iseljavanja Mađara iz Srbije:
„U Somboru je bilo izuzetno visok broj mobilisanih Mađara. Praktično svi su dobili pozive. To (prisilna mobilizacija prim. aut) se uvek vršilo po mraku, kada nema nigde nikoga. Oni su definitivno bili više pozivani od Srba, imali ste jedinice u kojima se govorio isključivo Mađarski.“*48
Pritisak javnosti tokom ’90ih bio je izrazito jak na one koji su se suprtostavljali učešću u ratu. Postojala je svakodnevna osuda dezertera u provladinim medijima. Somborske novine su relativno uravnoteženo tokom 1992. godine davale prikaz obe strane, ali se nikada nisu dublje pozabavile dezerterima, njihovim motivima, posledicama odbijanja, osudi sredine itd. Iz njihovog izveštavanja možemo videti kako ostrašćeni deo populacije ponavlja floskule predstavnika države o domaćim izdajnicima:
„Dragan Simendić tvrdi da je amnestija trenutno najneprijatnija reč koja se izgovara. Podseća da neko ide u vojsku dobrovoljno, drugi to čine po pozivu, a oni treći nikako. Mnogi od tih ,heroja’ već imaju razrađene poslove u Mađarskoj. Vratiće se posle sa lovom da oplode nove firme.“*49
„Ne bi nikome dozvolio da se vrati, bio on Srbin, Hrvat ili Mađar. Svi su oni živeli u Srbiji i morali su da se bore za srpski narod. Za dezertere nema povratka, to su gotovi, formirani neprijatelji. Među njima ima i špijuna, izdajnika… Za koji narod bi se oni borili da se vrate? Koju bi državu branili kada ovu ne vole? Pljuju na nju.“*50
Dodatno ulje na vatru unose izjave predstavnika Mađarske države. Najpre je mađarski premijer Jožef Antal dovodeo u pitanje jedinstvo Jugoslavije, zahtevajući rešavanje autonomije Mađara u Vojvodini. Zatim je ministar spoljnih poslova Mađarske dalje zaoštrio situaciju izjavom da Vojvodina nikada nije bila sastavni deo Srbije, već samo Jugoslavije – drugim rečima, smatrao je da ako se Jugoslavija raspadne, trebalo bi tražiti i rešenje za Vojvodinu van njenih granica.*51 Ladislav smatra da je takva izjava bila nesmotrena i predstavnici mađarske države nisu bili svesni negativnih konsekvenci koje će ostaviti po mađarsku zajednicu u Srbiji.*52
Somborske novine zastupale su politiku statusa quo i protivile se težnji nacionalnih manjina da poprave svoj položaj. U tom smislu, SN nastoje da pokažu kako su pripadnici nacionalnih manjina tobože zadovoljni svojim trenutnim stanjem (upitno je, pak, da li su i koliko takvi stavovi bili oblikovani dominantnim diskursom i propagandom, pritiskom sredine, nezaintersovanosti pojedinaca itd). Janoš Kisegi, nezaposleni radnik, Nandor Sabo, tehničar i Lajoš (naveden bez prezimena), službenik iz Sombora kažu:
„Ko za vreme rata nije ugrožen? Zbog čega su Mađari više pogođeni od drugih? To mi se ne sviđa.“*53
„(…) (Sabo prim.aut) misli da su prvaci DZVM preterali u načinu komuniciranja. Krenuli su suviše ,đonom’, misleći da će preko noći doći do onog što im je uspelo za više od pet decenija.“*54
„Svakom rodoljubu Mađaru koji nešto oseća prema ovoj zemlji preporučio bih da pokaže dobru volju za saradnju, a posle biće prilika da se o svemu razgovora. Međutim, neshvatljivo je da ljudi ginu oko nas a mi tražimo dlaku u jajetu“*55
Jedan od vrhunaca netrpeljivosti prema mađarskoj nacionalnoj manjini, desio se tokom tribine „Memorandum u Vojvodini“ organizovane 23. aprila 1992. godine u Gradskoj kući od strane Lige socijaldemokrata Vojvodine. Pre toga, prilikom jedne od poseta Somboru, Šešelj je komentarisao da je tu kako bi opovrgnuo izjave „nekih“ Mađara da Vojvodina nije pravno u sastavu Srbije, ali i da zabrani povratak u Srbiju mađarskim dezerterima. *56 Na tribinu su upale njegove pristalice u želji da sprovedu u delo tu zamisao – dvadesetak naoružanih muškaraca, dobrovoljaca, sa Jovom Ostojićem na čelu, predstavnikom Srpske radikalne stranke na izborima u Somboru 1992. godine (kasnije poslanikom u Skupštini Srbije), ušlo je na sam početak tribine. Oni su se rasporedili u sali nakon čega je u čudnoj i napetoj atmosferi usledilo čitanje uvodne reči od strane organizatora tribine:
„(…) Vojvodina je podnela najveći teret ovog rata. Od 28.000 indvalida, 20.000 su Vojvođani koji sada pitaju ko nas je i zašto odveo u rat. Ove zime ljudi su se grejali ložeći kukuruz, dok su svinje umesto dece pile mleko. Onaj ko poznaje ovu ravnicu zna da ako se jedne zime loži kukuruz sledeće dolazi glad. Zato Liga predlaže da svako živi od svog rada. Neka novac koji Vojvođani zarađuju ostane u Vojvodini. Neka ovdašnji ljudi sami odlučuju o svojoj sudbini, a ne da budu slani u rat o kome nisu i imali priliku da se izjasne.“*57
„(…) pitanje Vojvodine, njenih prava i interesa sada je otvoreno jer su prekršeni uslovi istorijskog dogovora od 1945. godine kojim se Vojvodina, autonomna pokrajina, priljučila Srbiji uz garancije Federativne Jugoslavije.“*58
Takve reči dobrovoljci su shvatili kao pokušaj promovisanja secesionističke politike, te je usledila njihova reakcija – prvo verbalna, a zatim i pretnja upotrebom oružja. Jedan od dobrovoljaca vikao je:
„Napolje svi ili ćemo baciti bombu! Idite u Mađarsku, pa tamo rovarite!“*59
Većina prisutnih je napustila salu, dok su ostali dobrovoljci pevajući rodoljubive pesme. Deo dobrovoljaca krenuo je za Nenadom Čankom da se sa njim obračuna, a on se zajedno sa svojim saradnicima sakrio u kacelarije lista „Dunataj“.*60
Reakcije na ovaj događaj bile su podvojene i zavisile su od ideološke pozicije. Stranke sa ekstremnim nacionalističkim predznakom, poput Srpske demokratske stranke ili Radikala, kojima je Nenad Čanak i pre ovoga bio na meti osuda, iskoristili su čitav događaj za njegovu dalju satanizaciju. Čanak se u njihovim izjavama diskredituje kao „izdajnik“, „autonomaš“ koji radi na cepanju Srbije, dok su dobrovoljci u ime patriotizma prekinuli tu „sramnu“ tribinu. *61
Ideologija Nenada Čanka uglavnom nije nailazila na odobravanje većih političkih stranaka u Srbiji. Iako međusobno suprotstavljene, Demokratska stranka i Socijalistička partija izdaju slično obaveštenje kojim se izražava neslaganje sa temom tribine, no brani se pravo na iznošenje vlastitog stava, odnosno osuđuje se nasilje dobrovoljaca.*62,63 Sam Nenad Čanak okrivio je pre svega Vojislava Šešelja, ali i Slobodana Miloševića za stvaranje „nacional-socijalističke“ klime u kojoj pojedinci poput dobrovoljaca bivaju podstaknuti na izražavanje mržnje i netrpeljivosti prema nacionalnim manjinama.*64
Neposredno nakon ovog događaja Izvršni savet somborske opštine izdaje saopštenje u kome se poriče neravnopravan položaj nacionalnih manjina. U skladu sa Miloševićevim diskursom koji ukazuje na spoljašnje faktore koji teže rasparčavanju zemlje, Izvršni savet i njih prepoznaje, te ih izjednačava sa unutrašnjim pritiscima koji stižu od strane nacionalnih manjina. Težnju za popravljanjem položaja nacionalnih manjina i većoj nacionalnom autonomijom Savet vidi jedino kao nastojanje ka secesionizmu, predstavljajući ujedno to kao mišljenje većine stanovnika Sombora i okoline.*65
Mnogo toga se promenilo od tog period do danas. Rat, koji je podgrevao nacionalnu netrpeljivost je završen, a predstavnici mađarske i srpske države tesno sarađuju, te se i to pozitivno odražava na položaj mađarske manjine u Somboru i Vojvodini. Uprkos tome Mađari u Somboru i dalje nisu u mogućnosti da ostvare pun opseg zagarantovanih prava po pitanju kulturne autonomije i ravnomerne zastupljenosti u javnim institucijama.*66
41. Jovan Sedlanov, Lideri mute vodu, Somborske novine, broj 1979, 10. jul 1992.
42. Somborske novine nisu izveštavale o ovom događaju. Dva meseca kasnije, desio se sličan incident, na Velikom katoličkom groblju u Somboru, kada je srušeno 20ak nadgrobnih spomenika. Istragom je utvrđeno da su to uradili pijani maloletnici, fanovi Heavy metal muzike koji praktikuju da se okupljaju na groblju pre „svirki“, a spomenike su srušili iz zabave (J. Simić, „Satana“ ljubi teške noge, Somborske novine, broj 1993, 16.oktobar 1992)
43. Jovan Sedlanov, Lideri mute vodu, Somborske novine, broj 1979, 10. jul 1992.
44. Manda Prišing, aktiviskinja tokom ’90ih, Intervju dat za Centar za primenjenu istoriju, decembar 2020.
45. Ladislav Sladek, član DZVM, Intervju dat za Centar za primenjenu istoriju, januar 2021.
46. Milenko Beljanski, Guši demokratiju, Somborske novine, broj 1990, 25. septembar 1992.
47. Milan Milošević, Panonska pobuna, Vreme, broj 52, 18. novembar 1991.
48. Ladislav Sladek, član DZVM, Intervju dat za Centar za primenjenu istoriju, januar 2021.
49. Jovan Sedlanov, Praštanje u nezgodno vreme, Somborske novine, broj 1989, 18. septembar 1992.
50. Isto
51. Nikola Burzan, Gore i od „Kalašnjikova“, Somborske novine, broj 1928, 19.jul 1991.
52. Ladislav Sladek, Intervju dat za Centar za primenjenu istoriju, januar 2021
53. D. Vujaklija, Nema zbora o ugroženosti, Somborske novine, broj 1960, 28. februar 1992.
54. Isto
55. Isto
56. Đ. I, Krajinu nećemo ostaviti, Somborske novine, broj 1955, 24. januar 1992.
57. Šta je Čanak uspeo da kaže, Somborske novine, broj 1969, 30. april 1992.
58. J. Simić, Napolje, ovo je Srbija, Somborske novine, broj 1969, 30. april 1992.
59. Isto
60. Isto
61. Otpor rušenju Srbije, Somborske novine, broj 1969, 30. april 1992.
62. Antisrpski čin, Somborske novine, broj 1969, 30. april 1992.
63. Sačuvati mir, Somborske novine, broj 1969, 30. april 1992.
64. To su odmetnici, Somborske novine, broj 1969, 30. april 1992.
65. Odoleti svim pritiscima, Somborske novine, broj 1969, 30. april 1992.
66. Ladislav Sladek, član DZVM, Intervju dat za Centar za primenjenu istoriju, januar 2021.
Bibliografija
Članci u dnevnoj i nedeljnoj štampi:
Antisrpski čin, Somborske novine, broj 1969, 30. april 1992.
Čuvajmo mir, Somborske novine, broj 1953, 10. januar 1992
David Kecman, Ruženje duše, Somborske novine, broj 2100, 11. novembar 1994.
David Kecman, Selo osudilo zločin, Somborske novine, broj 1977, 26.jun 1992.
Dejan Oršić, Eksplozivno Dvorište Mate Matarića, Borba, 20. januar 1992.
- Vujaklija, Nema zbora o ugroženosti, Somborske novine, broj 1960, 28. februar 1992.
Đ. I, Krajinu nećemo ostaviti, Somborske novine, broj 1955, 24. januar 1992.
- Basarić, Zaštitićemo svakog našeg građanina, Somborske novine, broj 2143, 8. septembar 1995.
- Paripović, Grad koji je oboleo od rata, Borba, 17.januar 1992.
- Simić, „Satana“ ljubi teške noge, Somborske novine, broj 1993, 16.oktobar 1992
- Simić, Napolje, ovo je Srbija, Somborske novine, broj 1969, 30. april 1992.
Još tri bombe, Somborske novine, broj 1964, 27. mart 1992.
Jovan Sedlanov, Lideri mute vodu, Somborske novine, broj 1979, 10. jul 1992.
Jovan Sedlanov, Praštanje u nezgodno vreme, Somborske novine, broj 1989, 18. septembar 1992.
Milan Milošević, Panonska pobuna, Vreme, broj 52, 18. novembar 1991.
Milenko Beljanski, Guši demokratiju, Somborske novine, broj 1990, 25. septembar 1992.
Milenko Beljanski, Reći dosta, Somborske novine, broj 1953, 10. januar 1992.
M.T, Opasni rafali u nebo, Somborske novine, broj 1954, 17. januar 1992.
Nikola Burzan, Gore i od „Kalašnjikova“, Somborske novine, broj 1928, 19.jul 1991.
- Maširević, Grmljavine ćutanja, Somborske novine, broj 1956, 31. januar 1992.
- Maširević, Čovek u srcu grada, Somborske novine, broj 1995, 30. oktobar 1992.
Odoleti svim pritiscima, Somborske novine, broj 1969, 30. april 1992.
Optuženi bombaši, Somborske novine, broj 1958, 14. februar 1992
Osuđeni bombaši, Somborske novine, broj 1961, 6. mart 1992
Otpor rušenju Srbije, Somborske novine, broj 1969, 30. april 1992
Prava mera ugroženosti, Somborske novine, broj 1930, 2. avgust 1991.
Sačuvati mir, Somborske novine, broj 1969, 30. april 1992.
Šta je Čanak uspeo da kaže, Somborske novine, broj 1969, 30. april 1992.
To su odmetnici, Somborske novine, broj 1969, 30. april 1992
Intervjui:
Ladislav Sladek, član DZVM, Intervju dat za Centar za primenjenu istoriju, januar 2021.
Manda Prišing, aktiviskinja tokom ’90ih, Intervju dat za Centar za primenjenu istoriju, decembar 2020.
Mate Matarić, jedan od osnivača DSHV, Intervju dat za Centar za primenjenu istoriju, novembar 2020.
Zoran Čota, član DSHV, Intervju dat za Centar za primenjenu istoriju, decembar 2020.
Web/online:
Republički zavod za statistiku, https://www.stat.gov.rs/
Pingback: Sombor - Mesta sećanja